MARCO DE PORTONOVO, SEDES, NARÓN. 

Básicamente o contido nestes parágrafos foi publicado no 1º volume da História de Narón de 1991-  Narón un Concello con Historia de Seu, cap. IV, 52-56, e logo ampliado na reedición de 2010, cap IV, p 78ss.

O MONTE DOS NENOS

Sen soporte documental que o sustente, como nos tamén temos dereito a nos equivocar, arriscamos a hipótese de que a etimoloxía popular tería feito co topónimo Monte dos Nenos, unha regaleguización dun termo [xa] galego, [pero] que nalgún momento empezou a soar castelán. Sospeitamos que o nome do monte podría ser [-aínda que vinte anos despois xa non o consideremos así aludindo, seguramente, a voz ao casual achado de betilos no lugar-] Monte dos Niños, se isto fose así, o termo estaría en relación estreita coas mámoas (lat. mamula, “tetiña, teto pequeno”), ben visibles neste monte, en que se atopan agrupadas e toman unha forma parecida a un niño, a causa do buraco de violación. Neste sentido os diplomas medievais, ut supra… distinguían entre lacos anticos (lat. lacus, “tumba, buraco”) [Pena 1991, 79] e mamulas (lat. n p mamulae); presentando os primeiros o buraco de violación e a forma semiesférica orixinaria as segundas. Ao perderse a relación do monte coas mámoas e parecer voz castelá a palabra niño, “nido” (lembremos o soado caso do topónimo Niño da Aguia), pasa a denominarse Nenos o planalto. Un caso semellante atopámolo no conxunto tumular de Galiñeiro en Aranga (A Coruña), onde preto das mámoas está un Monte de Nenos dentro do Cordal da Loba.

Hai certa similitude non só toponímica, senón tamén folclórica [presenza do ‘ciclo de Valverde’] entre Doniños e Nenos. O nome medieval de Doniños era Dunios, non sabemos de onde provén este topónimo, pero si que non debemos descartar, por demasiado arriscada, unha hipótese que asocie Dunios a [voz celta] dunun (castelo, fortaleza [que indicaria en Trasancos a presenza de celtas que hoxe sabemos autóctonos –como a nosa posterior investigación e traballos contribuíron a desvelar– pero que entón dentro da imperante moda invasionista da época pensabamos “que eran celtas da Tené [como o eran os do grupo belga –de Hubert–, tardíos do século III a.C. Hoxe sabemos que Galiza é o berce dos celtas da Europa Atlántica”].

Lagoa de Doniños. Fonte: http://www.campingsnorte.com/public/images/268_markers.jpg

Con respecto a este topónimo temos testemuñado e documentado que tempo despois de que se formase o actual topónimo Doniños, recentemente introducíronse no folclore do ciclo de Valverde, presente na Lagoa, dous nenos, -cast. “dos niños”- que por milagre se salvaron da inundación da cidade, que a lenda sitúa no lugar que ocupa o lago.

A ponte de pedra que en Portonovo divide tres concellos, é unha peza rectangular de granito cunha inscrición M3T, Marco de Tres Termos, que orixinariamente dividía tres freguesías [e logo tres concellos: Narón, Serantes e Ferrol].

Esta elemental laxe de pedra sobre un afluente do río Donelle, pouco máis que un rego, é rica en folclore. Este conto foinos referido así:

Deus ía percorrendo o mundo e un día que viña polo ca miño de san andrés cara a Xuvia, chegou á cidade de Portonovo de Valverde, cidade ao oriente dun río moi grande e como tiña os pés desfeitos de tanto camiñar, pediulle ao zapateiro da cidade que lle dese uns zapatos vellos. O zapateiro negouse a darllos, aínda que fose Deus.

Deus insistiu e porfiou para que o zapateiro llos dese; o zapateiro colleu un zapato e dicindo ¡non! Fendeulle a Deus un ollo. Entón Deus botou unha maldición ao pobo e asolagouno nunha lagoa. Cando nas noites de lúa chea ou días moi [80] claros o rego baixa pequeno e con auga limpa, pódese ver no seu fondo a torre do campanario da igrexa da cidade.

Capela e torre dunha cidade asolagada. Urbano Lugrís.

Un día uns learon unha vara ao fondo e puideron escoitaro son da campá. O río de Portonovo, afluente do rio Donelle, asolagou coa cidade e pasa por baixo da terra [agachando o tesouro de sete imperios], indo saír á praia de Pantín. Sábese o sitio exacto, porque o caudal de auga doce que vai dar ao mar é tan grande, que se ve a marca que deixa ao chocar coa auga salgada.

[Precisamente a Praia de Pantín van desembocar tres grandes rios que nacen en tres grandes montes da Terra de Trasancos, o rio que nace no Monte Esperón en Sedes; o rio que nace no Monte da Lagoa; e o rio que nacía no desaparecido Pico do Ouro dominante sobre o santuario da Virxe do Nordés de Chamorro]

Se a relación entre este conto e as mámoas de Nenos debe ser estreita, hai que ter en conta tamén outro factor, como é a enorme frecuencia con que o ciclo de Valverde, tan estendido en Galicia, se asocia a penedos e penas con insculturas, con pegadas do pé de Deus, da Virxe, [hai tamén pegadas] da man dun santo, [das ferraduras] do cabalo de Santiago, ou mesmo [pola acción da igrexa da pegada das patas de bode] dun demo, co que esta lenda aparece ligada ás pegadas por excelencia. Mitos do ciclo de Valverde existen en moitos lugares de Trasancos, por exemplo en Pedroso, ou no monte da Lagoa, que orixinariamente servía de separación de tres freguesías e posteriormente de tres concellos (Narón, Serantes e Ferrol), preto da antiga fonte da Fraga Longa (hoxe Fonte dos Tres Alcaldes).

Monte da Lagoa, cun cercado Neolítico. Servía de marco, de tres parroquias, e logo dos concellos de Narón, Serantes e Ferrol.

Sen ningunha dúbida, de todos estes lugares o máis interesante póla súa difusión na Terra de Trasancos é a historia da lagoa de Doniños e a cidade asolagada de Valverde.

Silenciada no dicionario por Madoz por parecerlle demasiado fabulosa, foi rexeitada polo historiador ferrolán José Montero y Arostegui a mediados do século pasado (1858), sen dúbida por descuido, e foi Carré Aldao, o seu fervor póla terra faino digno representante da postura contraria, quen na descrición que dedica ao lago de Doniños refírenos, a falta dunha, dúas versions deste ciclo 1.

Segundo o seu persoal criterio cualifica a primeira das historias de fiable. A grandes liñas: un matrimonio de cristiáns vive na cidade de Valverde, que ten pendente un castigo divino. O día sinalado para o castigo coincide coa chegada do marido ausente á cidade maldita, atopando milagrosamente incólumes muller e fogar, mentres entre um gran estrondo asolagábase a cidade de Valverde.

Loth e suas fillas. Lukas van Leiden. Museo do Louvre (circa 1508-1533) O tema da destrucción da cidade nefanda por non respetar ao hóspede e moi antigo.

Carré Aldao -unha vez máis se mostra o irrenunciable da historicidade-, dá creto a unha historia, fragmentada e deturpada polos ilustrados do século XVIII, polo feito de presentar o relato uns soldados -que recordan á invasión dos mouros-, perseguindo a mulleres dentro da cidade.

O segundo relato [foi] considerado por Carré Aldao, máis fabuloso baseándose na fina observación dunha deturpación, serodia:

“[…] como o proba o dicir que o lago, se se chama Doniños é porque “dos niños” -cando en galego debe ser ‘dous nenos’- foron os que se salvaron cando se afundiu a poboación polo castigo dado á súa falta de caridade e a súa irrelixiosidade, ao implorar á Virxe María na súa visita, para convencerse de que alí non existía senón unha familia de xustos que a socorreu cunha bola de maínzo (sic) e unha cunca de leite, que a santísima nai non quixo aceptar. a Virxe mandou a reunirse co seu marido, que estaba no monte, á súa caritativa esposa e fillos. No monte din que existe unha pena en forma de berce; outra versión di que o matrimonio afogou, pero quedou flotando sobre as augas o berce cos nenos”. [Orixinal en castelán, traducido polo autor]

Dabondo estudado o Ciclo de Valverde por todos os que se ocuparon do noso folclore, algún asociárono ás pedras con pegadas ou con petróglifos, chamados tecnicamente plantae  pedum [María del Carmen Alonso] das que Taboada Chivite 2 se ocupou longamente, [pedras con pegadas], que a tradición atribúe ás pasadiñas do Noso Señor, á Nosa Señora, a Santos, a demos e ata a cabalos; na Idade Media asociouse en Galicia ao ciclo Carolinxio, en relación co camiño de Santiago e o própio Carlomagno sería testemuña da destrución dunha cidade malvada cando ía visitar a tumba do Apóstolo.

A chamada “Pegada de Roldán” a carón da Hermida de San Vitorio, en Aranga. Na lagoa de Carragal, que se olla ó pe do monte, está asolagada a cidade de Malverde (Valverde) onde había mouros que foron desbotados por Carlomano e os Doce Pares de Francia e mais Oliveros, e n-unha peneda do monte hai unha patada do cabalo de Roldán, dada cando iste pideu, despois do sol posto, unha hora de día pra derrubar ós enemigos. I-é dende entón, que, despois do sol posto, hai unha hora de luz [….] […] Hai na tradizón da lagoa de Carregal, tal e como nos foi referida, una misturanza de outros dous elementos que non dixan de ser intresantes. É o primeiro o relativo a patada do cabalo de Roldán e o segundo fai referenza ó aumento da dura da luz do día, que iste héroe pede e consegue dos poderes celestes. A patada en cuestión, cuia sinal non-os foi amostrada, non debería ser outra cousa que unha sinxela esmonadura de unha peneda, de forma máis ou menos circolar e debida seguramente a un axente natural […]” López Cuevillas, F. e Bouza Brey, F.  Prehistoria e folklore da Barbanza (1928, 15-17).

Os estudos do ciclo recollen mesmo as fórmulas empregadas polos [axentes] asolagantes:

Te asulago dende arriba para embago.

Este mito [–ainda que podería ter orixe atlántica, respondendo á protección dos peregrinos, aos fisterras atlánticos, singularmente ao Camiño de Fisterra–] […], sendo moi antigo responde a unha característica indoeuropea, probablemente xa presente no campaniforme (indoeuropeo segundo Clark Piggott e A. Tovar [de feito unha cultura que nace na Península Ibérica]), que descansa na base do deber sacro da hospitalidade,  unha hospitalidade sagrada que expón ao transgresor á ira e a vinganza divina.

A visita á tenda de Abraham. Rembrandt (1646). Metropolitan Museum of Art.

Cronoloxicamente a máis antiga historia deste ciclo de Valverde atópase [seguramente] no libro da Xénese. Deus en forma humana acompañado de dous anxos, é agasallado ao pasar por diante da tenda de Abraham, por este patriarca con pan e leite. O divino camiñante vai a Sodoma, cidade situada nun val, coa intención de destruíla3. Intercede Abraham ante Deus pola cidade e convén Deus en que se poden atopar dez xustos en Sodoma: [82]

Lot protexendo aos hóspedes

[…] non a destruirei por consideración aos dez.

Lot e os dous anxos do séquito encamíñanse á cidade, onde os sodomitas intentan coñecer –e o verbo ten aquí o sentido bíblico que dá nome á cidade– aos anxos, quen ao despuntar o Alba apremaron a Lot dicindo:

Ergue, toma a túa muller e as túas dúas fillas aquí presentes, non vaias perecer no castigo da cidade, advertíndolle, -ponte a salvo; pola túa vida, non mires atrás nin pares en todo o Val (rexión do mar morto) resgárdate na montaña, non sexa que perezas-.

The Destruction of Sodom and Gomorrah, John Martin (1852) Laing Art Gallery, Newcastle upon Tyne (from Wikipedia)

Unha choiva de xofre e lume asolagou as cidades de Sodoma e Gomorra.

Agora ben, a muller de Lot volveu a vista atrás e converteuse en estatua de sal.

Muller de Lot convertida en estatua de sal. Nuremberg.

O paralelismo desta historia co ciclo de Valverde é [, para nos,] evidente. A presenza física da divindade, a recompensa da hospitalidade e o castigo da malvada cidade do Val, que viola a hospitalidade tentando facer mal aos hóspedes, así como a pegada (estatua de sal) que queda, indeleble (os montículos de sal son moi frecuentes no Mar Morto), como testemuña do que ali aconteceu.

Estariamos no libro do Xénese diante un relato indoeuropeo, tomado quizais dos filisteos, que proceden do mundo micénico do Peloponeso (século XIII a.C.) xa que este libro retoma historias moi vellas, emprestadas doutros pobos -epopea ugarítica presente no diluvio, ou a presenza de xigantes, [como os] Nefilim, de orixe ignorada-, pero non datables, seguramente, antes do Bronce.

Innumerables penedos exhibían en toda a Hélade a presenza das epifanías divinas (tal como hoxe ocorre en Galicia), o que nós chamamos rochas das ferraduras e aquí sinalan o paso do cabalo de Santiago ou de Roldán, alá considerábanse testemuño indeleble da presenza no lugar do cabalo dun personaxe divino (Belerofonte, por exemplo), e lembrando a forma máis usual da súa manifestación: a pegada divina do pé calzado cunha sandalia, o alfabeto grego utiliza como inicial do nome de Deus, señor indiscutible da primeira función e presidente da asemblea divina: Zeus -amable comunicación de María del Carmen Alonso-.

No mundo grego [tamén] estaba representado o ciclo de Valverde. Retomado polos romanos, recoñecémolo nun relato das Metamorfoses (VIII, 611-724), de Ovidio:

Johan Carl Loth. Xúpiter e Mercúrio, hospedes de Filemón e Baucis (antes de 1659) Kuntshistorisches Museum Vienna.

“Baucis, muller pobre e anciá, vivía co seu marido Filemón, tan vello como ela, nunha cabana con teito de palla. Cando Xúpiter e mercurio tomando forma humana percorrían a Frixia sendo rexeitados en todas partes, só atoparon afectuoso agasallo baixo o teito hospitalario de Filemón e baucis.

Ex Jean de La Fontaine. Filemón e Baucis. Recueil 3, Livre 12, Fable 25

Os bos anciáns serviron aos dous viaxeiros unha comida labrega con tanta cordialidade como prontitude. Finalizado o ágape, déronse a coñecer os hóspedes e [83] logo de conducir aos piadosos esposos a unha elevación que preto de alí había, fixéronlles volver a cabeza e mirar o país que acababan de deixar [un Val no contexto]. Filemón e baucis puideron ver todos os arredores asulagados, excepto a súa cabana que se converteu nun templo magnífico. Mentres Filemón e Baucis contemplaban abatidos o espectáculo, Xúpiter prometeulles acceder ás peticións que tivesen a bem facerlle; os dous esposos pedíronlle soamente ser o resto da súa vida ministros dese templo e morrer os dous no mesmo instante.

Os seus desexos tiveron unha inmediata realización: foilles confiada a custodia do templo e ao chegar a unha idade avanzada foron metamorfoseados, baucis em tileiro e Filemón en aciñeira”.

[ADDECCET

No canto XVII da Odisea, cando, na Broncínea Grecia Homérica, os pretendentes celebran un banquete]

ULISES TROCADO EN MISERABLE ENTRA NO SEU PROPIO PAZO

Theodoor van Thulden. Ulises reconocido polo seu can.

336 “Pero pouco despois que o porqueiro [Eumeo] chegou Ulises mesmo /

337 ao pazo en figura dun pobre esmoleiro, dun vello/

338 que apoiado nun pau velaba a súa pel con farrapos./

339 Tras a porta botouse no limiar de madeira de freixo,/

340 reclinado no couzón que un hábil artista fixo outrora /

341 de ciprés e pulido erixiu regulándoo á corda/

342 Ao notalo Telémaco, alzando un anaco de pan nas súas mans/

343 do precioso cabazo, tomou os anacos de carne/

344 que couberon nelas e, volto ao porqueiro, díxolle:/

[…]

346 -Vai levar isto ao hóspede e dille que logo de voltas/

347 pola sala pedindo un a un aos moitos galáns/

348 Todos o agasallaron.

OFENSA DE ANTINOO

Máis cando Ulises foi onde Antinoo, este non lle deu nada dicindo

“–Non hai vagabundos abondo e angustiosos mendigos que veñan a augar os banquetes? Ou pensando quizais que son poucos os reunidos a comer na facenda do rei convidaches a estoutro?” -(376-379).

Ultraxe do hóspede

(Recriminando Telémaco a Antinoo a súa mesquindade, este respondeu:)

406- ¡Ah Telémaco, altivo en palabras, sen freo na ira! /

406 Que ousaches dicir? Se o mesmo que eu desen todos/

407libraríase o pazo do hóspede tres meses enteiros -/.

408 Así dixo e asíu [84] un escano que se achaba debaixo/

410 da mesa, no cal apoiaba os pés relucentes/

411 ao sentar ao festín. Os demais íanlle dando ao esmoleiro/

412 e encheron o seu saco de pan e de carnes.

[…] 460 -Pois agora aseguro que saes con mal desta sala,/

461 que encima de todo te deixas oír con ultraxes-./

462 Tal falou e tiroulle o tallo e alcanzouno nas costas/

xunto ao ombreiro dereito. […]

482 […] e entre aqueles altivos donceis algún dicía:/

483 -Mal fixeches, ¡Oh Antinoo! en ferir a este pobre errabundo./

484¡Desgraciado de ti se é que existe algún deus no ceo!/

[DEIXAN AS PEGADAS] DEUSES DISFRAZADOS DE PEREGRINOS

Zeus e Hermes percorrendo as cidades do mundo.

485 Pero hai máis, pois os deuses que toman tan varias figuras,/

486 as cidades percorren ás veces en forma de errantes/

487 peregrinos a ver a xustiza ou maldade dos homes-.”

PROTECCIÓN INTERNACIONAL DA VIA LÁCTEA OU CAMIÑO DE SANTIAGO

Hoxe en día os camiños de peregrinación aos fisterras dos países celtas da Europa Atlántica, os camiños percorridos polos deuses peregrinos,  están inzados de lendas de cidades asolagadas semellantes. Lendas distribuídas hoxe polos cinco continentes.

O Ciclo de Valverde lembra que quen consente que se ultraxe a un peregrino, teno que pagar, e que os deuses probando a hospitalidade dos homes fanse pasar por xente ruín.

Con todo, por si fallaba o medo ao divino, a seguridade do peregrino tiña que estar garantida. Esta garantía existia dende a noite dos tempos no Camiño Heracleo, ou o Camiño de Fisterra

Fivela lusogalaica de Bragança. British Museum (detalle) , seguramente representando pars pro toto, ex more celta os traballos de Hércules. As ondas do mar (abaixo) sinalan, seguramente, o décimo traballo. A cabeza do león de Nemea, foi substituída por un lobo nunha desafortunada reconstrucción, probablemente feita  na  Belle Époque.

Era este o Camiño por excelencia de peregrinación internacional europeo, lugar de encontro de xentes de todas as linguas, relixións e condición social. Por el peregrinaban  gregos, latinos, xermanos, galos, etc. Este camiño escrito dende a Prehistoria no ceo estrelado de Europa, a Via Láctea, é o célebre Camiño de Fisterra, tamén o Camiño do Sol. Ao longo de este largo roteiro, existía ademais, desde a máis remota antiguedade, coma hoxe, unha infraestrutura hospitalaria de acollida aos peregrinos, e unhas garantías de tránsito para camiñantes, aseguradas con severas sancións penais contra os infractores, segundo nos sinala – encontrei a glosa (A. Pena, 2006, 9-11)   no século IV a.C. o [pseudo] Aristóteles nos Mirabilia 837 a7, 837 a10:

Fivela luso-galaica de Bragança. British Museum. Representa segundo o penso pars pro toto  ex more céltica os doce traballos de Hércules. Ἐκ τῆς Ἰταλίας φασὶν ἕως τῆς Κελτικῆς καὶ Κελτολιγύων καὶ Ἰβήρων εἶναί τινα ὁδὸν Ἡράκλειαν καλουμένην, δι᾽ ἧς ἐάν τε Ἕλλην ἐάν τε ἐγχώριός τις πορεύηται, τηρεῖσθαι ὑπὸ τῶν παροικούντων, ὅπως μηδὲν ἀδικηθῇ· τὴν γὰρ ζημίαν ἐκτίνειν καθ᾽ οὓς ἂν γένηται τὸ ἀδίκημα. Ἀριστοτέλης ΠΕΡΙ ΘΑΥΜΑΣΙΩΝ ΑΚΟΥΣΜΑΤΩΝ 85 . Evidentemente, non é eta unha observación directa de Aristóteles, pero si o é da súa Escola Peritatética. Esta nota do Pseudoaristóteles é, de modo evidente,  fruto, sen dúvida, dunha  ben precisa e directa observación.

“Sosteñen que de Italia até o País Celta [a Galia Cisalpina], e aos Celtoligios [a costa do sur de Francia] e Iberia, existe un camiño nomeado Heracleo [85] [é dicir, o camiño que fixo o heroe solar Hércules, para pedir o caldeiro prestado a Hélios], e se por el peregrina un grego ou un indíxena, é tomado baixo a protección dos que viven preto [é dicir por onde o camiño discorre] para que non sufra ningún atropelo e que esixen o castigo [isto é, garantías e penalmente a protección e seguranza aos camiñantes que fan a ruta] contra os responsables de que [o peregrino] padecera inxustiza”.]

Pero os contactos entre o Atlántico e o Mediterráneo, como o amosa esta cantimplora micénica (Luis Monteagudo García), do segundo milénio a.C. atopada na praia de A Lanzada, remóntase aos prospectores de metais (Ouro, estaño e cobre, ou mesmo armas xa elaboradas) micénicos A historia das aventuras de Ulises e dos seus compañeiros, na longa viaxe de retorno a Itaca, é pura literatura. Outra historia pode ser a historia dos materiais – de onde non hai, non se pode sacar – cos que se elaborou esa literatura.

Comparando o folclore cos datos arqueolóxicos chegamos a varias conclusións

I-  A Terra de Trasancos ou Tartares, sita nas partes extremas de Gallaecia, cos seu mundo santos e barcos de pedra (Santa Comba; San Cristóbo) e as sua Arenas do Paraiso, encádrase nun mundo de tradicións presentes en todos os fisterras atlánticos, compartidas posiblemente dende o Neolítico por todo o mundo indoeuropeo, intensificadas na Idade do Bronce polo comercio entre o Atlántico e o Mediterraneo .

Os coñecementos xeográficos do Mundo Antigo finais do II milénio a.C. reflictense perfectamente neste mapa grego chamado Kosmas Indicopleutes.

II –  As concepcións da Antigüidade chegaron, substancialmente intactas, revestidas agora dun verniz xudeo-cristián, ata a Idade Media

Reproducción do chamado Mapamundi do Psalterio [British Library Add. MS 28681, f.9 ] A ciencia e a xente culta do século XIII sabía, por suposto, que o mundo non era plano, cousa distinta é que de modo convencional o representaran  plano. Unha enciclopedia do momento explicaba que a Terra era redonda se podía circunvalar como a mosca circunvala unha mazá. Este mapa, chamado do psalterio representa o mundo en termos de xeografía sagrada,  e non precisamente -as apariencias enganan- Xudeo-cristián. No mapa -virado por min convencionalmente Este-Oeste,  Jesús,  Luz do Mundo, se situa sostendo o Orbe Tripartito, na parte superior, “saindo como o sol” sobre Asia.  A presenza de Cristo,  o feito de que  Jerusalén, e non Delfos, ocupe  agora o centro do mundo, fainos crer que a xente da idade Media pensaba  agora de xeito bíblico. Isto non é exactamente así.

 Este Camiño nace no leste, cada ano, nesta data de Nadal, co nacimento da Luz do Mundo, celebrando  tras o solsticio invernal, o retorno do ascenso no sol. E nace no leste cada dia. Deus e dia son sinónimos no mundo Indoeuropeu.

Si sobre unha única divinidad de carácter solar e trinitaria asociada de xeito simbólico a un año (Agni, o sol que ex corruptio lingua,  devén Agnus Dei) o por excelencia luminoso Lugh, irradian determinadas virtudes ou epítelos da pujante divinidad solar, si ante seu propio ocaso: a posta de sol, manifestásese logo como intachable vítima e como oficiante do seu propio sacrificio, como o galo leñador Esus, cortando voluntariamente os maderos da árbore onde se haberá de suspender [cravar] e auto infligir no costado a mortal lanzada. Si pasease o aspecto solsticial do Dagda coa maza, de Succelos co  martelo, ou con dobre machada e seus cans; si é Oengus, ou Mananán coa súa copa, e aínda a versión vernácula da copa de Ouro na que o solsticial e psychopompos grego Hermes navega cara á súa illa occidental no Océano. Si descendendo do lignum trala sua expiración e porterior tumulatio ao reino das tebras e dos mortos, reaparece logo, posiblemente como Don ‘o obscuro’, ou como Damach ‘rico en hóspedes’, en Irlanda na súa morada de ultratumba Tech nDuinn, ou como o Dá Derga banqueteando no seu salón, Bruiden, do Alén, no ambiente que talvez nos ilustran os baixo relevos dunha placa en forma caliza do monumento funerario de Pozo Mouro (Chinchilla do Monte Aragón, Albacete) do Museo Arqueológico Nacional (Madrid), no que podería ser a máis antiga representación plástica do tema. Si fose posiblemente Manawyddan mab Llyr o seu equivalente galés, e o galo Cernunnos, Silvanus ou Esus e aínda o Dis Pater galo de que nos fala cesar e o galaico Vestio Alonieco, etc. Si iso fose así, podería resultar aberrante ou pouco exacto considerar neste teatro, como o fixo a interpretatio romana, politeísta a Relixión Celta, [monoteista trinitária en realidade], na medida en que, aínda que é impertinente e peregrina a comparación, en atención, ora á profusión de lugares de culto e de representacións iconográficas dos nosos santos, ora a hiperdulía da Santísima Virxe, ora, en base á coexistencia dun indivisible e único Deus, expresado no Misterio da Santísima Trinidad, con tres distintas persoas seria desatinado considerar ao Cristianismo, unha das máis elevadas relixións monoteístas do mundo, politeísta. Por outra banda a idea do triskel celta, en clave da Teoria de Continuidade, representa, segundo o penso, unha síntese do sistema celta Trinitario, encarnando a idea dos tres pasos do Sol.

O Sol sae ao longo do día e ao longo do ano polo leste. Xesús, a luz do Mundo sae, tamén como o Sol polo Leste.

3 His three timeless steps, filled with ambrosia […] “Seus tres eternos pasos cheos de ambrosía. […] / For sure He is who holds the three elements, the Sky [the Sea] and Earth. “Por suposto, El é quen sosten os tres elementos, o Ceo, o Mar e a Terra”/ 4 […] For this reason, in the upper region of the sky, the Son has a superior name, and has an inferior [name], and also has a third name: the Father […]; /4 […] Por esta razón, na rexión superior do Ceo, o Fillo ten un nombre superior, e ten un nome inferior, e tamén ten un terceiro nome: Pai […]; 4 […] We celebrate the power of this owner of all things this Saviour that crossed, through three steps, the three regions for maintaining the existence of the various beings. 4 […] Celebramos o poder deste propietario de todas as cousas deste Salvador que cruzu, a través de tres etapas, as tres regións para o mantemento da existencia dos diversos seres./5. The man who glorifies Vishnu, crosses two of the steps taken by the god, but can not follow him in the third step [ where no alive person can go]; and neither fast-flying birds are able to reach his limit. 5. O home que glorifica a Vishnu, cruza dous dos pasos dados polo deus, pero non pode segui-lo  no terceiro paso [onde ninguna persoa viva pode ir]; e nin as aves de máis rápido vo sen capaces de alcanzar seu límite./ 6 In its circular revolutions […] is like a huge wheel that moves in different directions: forever young, but never ever is as a child […] Ríg Veda , Anuvaka1 SuktaXV/ 6 En suas revolucións circulares […] é como unha enorme roda que se move en diferentes direccións: por siempre novo, mais nunca é como un neno[…] Rig Veda, Anuvaka1 SuktaXV. Por suposto o texto védido faise eco da crenza indoeuropea común, de berço Atlántico dos celtas. Non é preciso decir que sin ter esto que ver có misterio da Santísima Trinidade, axuda a comprender o carisma da idea.

Pola miña parte sinalei en 2004 que o chamado Orbe tripartito a miudo sostido na mán polo neno Xesús, representa os Tres Pasos do Sol (2004),136,178.

The Sun orbits the Earth in three steps (Pena 2004) in the First Step takes possession of the Sky; in the Second Step takes possession of the Sea, and in the third one, penetrating the Sun the interior of the Earth takes possession of the Other World (Pena Graña). O Sol orbita a Terra en tres pasos. No Primeiro Paso, toma posesión do Ceo, coa lua e as estrelas, no Segundo Paso, toma posesión do Mar, enchido de peixes. No Terceiro Paso penetrando o Sol no interior da Terra, toma posesión do Alén

Tomando posesión do Ceo no Primeiro Paso, desde o amencer ata o mediodia; [e tamén tomando desde o dia de Nadal, o terceiro dia do solsticio de inverno, en que tras estar parado o sol ‘resucita’, renace

“E já vos mostrou ende gran peça, ca u se mudou de cervo en homem, alí vos mostrou que el como homem sofreo a gran coita mortal quando venceo á morte em morrendo e deu ao mundo vida, e bem deve ser significado pelo cervo ca assi como o cervo quando é velho et mancebece, leixando seu coiro, assi veo Jesu Christo de morte á vida quando leixou o coiro terreal ca leixou sua carne mortal que havia presta na beenta Virgem. E porque este beento senhor nunca houve mágoa de pecado pareceo ele em semellanza de cervo branco sem toda mágoa.” […] “ A Demanda do Santo Graal – supostamente traducción do Francés, sustenta Cermuzynska-. Pero parte da Demanda Galega é fonte única, non coñocemos o modelo.” -En la versión Gallega el Santo Graal es el vaso dónde cayó la Sangre de Cristo, pero en el Chretien de Troyes aún son se sabe exactamente el significado del Graal. Chretien dice que es una especie de “Caldero Mágico”-. Amable comunicación de Paulina Maria Ceremuzynska “[…] And He has already taught you this great deed that where He became from dear to man, there He showed you that he, as a man, suffered the great death knell when he overcame death, dying. And he gave the world life. And indeed, He must be depicted by the deer. For as like the deer when old, rejuvenates leaving its leather. That way Jesus Christ passed from death to life, when he left the earthly leather; that He detached Himself from His mortal flesh, which He had borrowed from the Blessed Virgin. And because this blessed Lord never had a stain of sin. He appeared on the likeness of a white deer, without all blemish […]. A Demanda do Santo Graal. The Demand of the Holy Grail. Supposed French translation or Chretien de Troyes. But we do not know the model for this. Here we are before a unique source. No doubt the original, as can also be seen from the fact that in our Galician version the Holy Grail is the vessel where the Blood of Christ was collected. But in the Chretien de Troyes, the exact meaning of the Grail is not yet known. Chretien says that it is like a kind of “Magic Cauldron”-. Friendly communication from Paulina Maria Ceremuzynska

e volve ascender de novo ata San Xoan], o pujante Sol detendo o seu imparable ascenso, párase e emprende o descenso cara o mar.

O primeiro paso primaveral, o amencer do dia e do ano, comeza co nacemento da Luz do Mundo o dia 25 de decembro, segundo a nova data instituida no século IV, e finaliza nas festas solsticiais desde o lume de Os Maios ata San Xoan. Non deixa de admirarnos, sen pretender penetrar nos insondables misterios da Fe e das divinas disposicións, canto do mesmo xeito que pola intervención do Espírito Santo concibiu en pleno solsticio solar invernal a Santísima Virxe María ao Fillo de Deus, o Noso Señor, Lux Mundi, nacendo o dia 25 de decembro. Tendo innúmeros santos e santas cristiáns reputado orixe solar ou concordancia solsticial, como San Lourenzo, a quen por representar e conter quizais os ovos como encarna o sol, a promesa do renacimiento e renovación da vida, asaron nunha grella botando non leña ao lume senón cascas de ovos,  pois, segundo a popular opinión, ao santo as chamas facíanlle cóxegas, e non en balde ao Sol chámanlle Lourenzo-. Sucede algo parecido con San Sebastián, con Santa Comba, con San Silvestre e con Santa Lucía, ‘amingua a noite e acrece ou dia’. E aínda segundo o Tractatus de Incarnatione do teólogo jesuita Joannes Perrone, no solsticio invernal foron concibidos e naceron dun común modo Jesús e Buda, entre moitos exemplos máis.

<< Conservamos ainda en Galiza en moitos lugares, un íntimo e persistente lume invernal chamado Leño de Nadal, nacido deste solar contexto de morte e resurrección do ano e da vida. En certas bisbarras lucenses, como nolo refire Vicente Risco, moitos cren que na

“Noite de Nadal as árbores dan volta coas raíces para arriba e as pólas para abaixo, collendo substancia para dar froito no verán”

Gervasio de TIBURY na sua obra  Otia Imperialia (III, 54 pp. 25,26) conta como Adán levou consigo trala expulsión do Paraíso unha rama da  Árbore da Vida da que cortaron logo os maderos da cruz de Jesús: Adam de Paradiso Tulise pomum uel surculum ligni uetiti, ex cuius semente fit cruz, ut unde mors oriebatur, inde uita resurgeret (cf. Otia iii, 105) e noutra versión desta historia LIEBRECH menciona que a árbore arrincada por Deus trala Caída e arroxado fóra dous muros do Paraíso, foi atopado mil anos despois por Abraham, quen levándose á súa casa unha ramiña, ao afincala no horto oíu unha celeste voz proclamando que cos taboleiros desa árbore sería crucificado o Salvador] O Leño de Nadal, estendido tamén por toda Europa, consiste nun gran tronco, usualmente de carballo que acendéndose o día 24 de Nadal arde ininterrumpidamente ata Reis, Reis Magos. Na Terra de Trasancos esta tradición popular galega disipouse un punto, ao prohibirse o leño nun Sínodo Mindoniense, na diócesis de Mondoñedo-Ferrol, de 1541 polo seu bispo Frei Antonio de Guevara (a versión galega é nosa):

Constounos pola visita (dice el propio obispo) que a noite de Nadal botan un grande leño no lume, que dura ata ano novo, que chaman o tizón de Nadal, e logo para quitar as quenturas dan daquel tizón. E como sexa rito diabólico e gentilicio anthematizamos, e descomulgamos, e maldecimos, a tódalas persoas que de aquí en adiante usaran desta superstición; e máis e allende esto, os condenamos en cada dous mil maravedís e que un domingo na misa maior fagan unha penitencia pública.

Con todo non terían excesivo éxito as censuras episcopales pois como dixemos os galegos vivos e mortos non só reúnense en torno ao bendito tizón xunto a mesas ben dispostas, tamén os galegos da diáspora desde fai uns anos reuníanse virtualmente nun chat chamado ‘tizón de Nadal’
Estas raras proscripciones, sen moito efecto, desafortunadas aínda que comprensibles, non ocultan o admirable que resulta observar como o clero paleocristiano e cristián atlántico estableceu unha positiva comunicación e tendeu pontes, integrando o cerne, o esencial, da espiritualidade antiga na nova, ligando o solar e benfeitor pasado pagano de Essus, co presente cristián do noso Redentor Jesús, Fillo de Deus e Luz do Mundo, manténdonos indemne e sen ningunha perturbación, este clero cristián – herdeiro afortunado, en máis do que se pensa, do non menos admirable, clero pagano- aquela esperanza admirable de resurrección na carne, que, casualmente, a vella relixión celta compartía coa nova triunfante relixión>> in  Pena Graña (2004) Treba e Territorium, 164-165 

E retornando do puxante sol do Leste, ao decadente sol do Oeste, cambiando os seus raios por pes

Os proxecta polos camiños do Occidente

Concluimos esto decindo que as asociacións entre rochas con pegadas ou mesmo rochas figurativas (Pena Molexa no Val ou Pena Morcegueira de Meirás) e á presenza física dos deuses, pertencen a, ou son, restos de crenzas que un día foron compartidas desde o Neolítico e a temperá Idade do Bronce, polo menos por amplas áreas culturais dentro do ámbito indoeuropeo, sinaladamente a Europa Celtoatlántica insular e continental, e o mundo Mediterráneo, e se en Meirás podemos contemplar o buraco que deixa na Pena Morcegueira o dedo da Virxe María que o sostén, na Acrópole de Atenas podemos ver no interior do Erecteion cazoletas feitas na rocha polo tridente de Poseidón –polas que saíu a auga salgada, perdendo o deus a supremacía da Ática–, na súa loita con Atenea, non lonxe da oliveira da deusa vitoriosa.

O folclore presente no Concello de Narón, os contos dos anciáns, as cancións infantís […] e tantas outras cousas longas de enumerar, que constitúen o folclore galego, esconden tesouros que transparentan un mundo pasado que latexa aínda, no medio do proceso aculturizador tan dramático que estamos sufrindo -deciamos en 1991- nestas décadas finais do século XX [–e xa practicamente concluído, con éxito –, nestas primeiras décadas iniciais do século XXI]. Quizais os galegos de finais da próxima centuria non poidan escoitar as historias, que nós aínda escoitamos de boca dos maiores. Por iso urxe a actuación que implique recuperación, sistematización e fixación (por escrito) das nosa historia viva de Galicia -como está facendo o concello de Narón-, para que sequera convertida en literatura, poidamos transmitila á posteridade dalgún xeito.

Fraremos como os irlandeses que escribiron os seus contos e como os escandinavos transmitiron coas [fermosas] kenningaard [os textos mitolóxicos das eddas] antes de que o esquecemento devorase estes mitos, e recolleremos as historias en Galicia agonizan xunto ao mundo rural tradicional.

A serenidade e a beleza da nosa cultura de transmisión oral, tan espléndida, merece o esforzo e a garantía de que ese esplendor non se asolague nunha longa noite de pedra e perviva aínda uns cantos miles de anos máis. As raíces de Galiaa, a Galiza profunda, viven no seu folclore.

A suposta modernidade que nos están vendendo os inimigos da terra,adornada polo medio con algunha que outra folclorada, ten un nome que empeza como a modernidade [Andrés Pena 1991-2010]