TOMO II, CAPÍTULO II

Desde varios focos tentamos mostrar aquí as relacións dos principes ou imperantes do clan Petriz co seu territorium [en adiante territorio] patrimonial: A Terra de Trasancos. Daremos feito?

Este capítulo consta de tres partes. En primeiro lugar tratamos de referir a un contexto algúns relatos e tradicións épicas recolleitas polo Conde de Barcelos. Contamos a lenda familiar da chegada providencial á Terra de Trasancos do clan ‘Petriz’, falamos do carácter violento do Conde Froila Bermúdez e das relacións deste nobre co seu mosteiro familar de S. Martiño de Xuvia.

En segundo lugar, tras referirnos a unha lembranza de Munia Froilaz na memoria do pobo, seguen as razóns e circunstancias, impulso e trazos firmes que levaron a esta señora extraordinaria a funda-lo máis fermoso mosterio trasanqués: [San Salvador de] Pedroso. Tras unha demora para examina-la fortuna deste membro do máis poderoso clan nobiliar de Galicia, contrastamo-lo patrimonio desta monxa co do cabeza da igrexa da Terra, o arcipreste ou abba, Munio, asemade abade de S. Martiño de quen aireamos, xunto ao patrimonio, outras cousas relacionadas con Xuvia. Este apartado complétase cunha apunta das correntes do monacato do momento en relación ao comportamento de Doña Munia, cunha última referencia ao seu desaparecido mosteiro de Pedroso para reconstruí-la súa planta segundo as declaracións das testemuñas dun apeo.

Para rematar facemos unha detida exposición da repercusión que a actuación do Conde de Galicia D. Pedro Froilaz, no contexto político do seu momento tería no noso territorio; A posible crianza do infante Alfonso Raimúndez na Terra de Trasancos; o longo preito dos arciprestazgos; o paso de San Martiño a Cluny e outras cousas para terminar este guión con moitos desposorios.

Apartados

-Accidentada, mítica e providencial chegada á Terra de Trasancos da dinastía   Petriz.

-Trasancos, Terrritorio patrimonial dos Petriz.

-Froila Bermúdez, cabeza de clan e Xuvia o seu mosteiro.

-Tradición épica portuguesa. A toma de Oviedo e ceguera do conde.

-Noticia dun crime verdadeiro e espantoso

-O Conde de Barcelos conta máis fazañas dos Petriz

-Contexto histórico do relato dun conflicto entre tres reinos.

– Os personaxes.

– Guerras entre irmáns.

– Épica morte do Conde don Rodrigo Froilaz a mans de Ruy Díaz o Cid, no Nobiliario do Conde de Barcelos.

– Epílogo.

– Os Petriz e Alfonso VI.

– Doña Munia e Pedroso.

– Munia, lendaria na memoria do seu pobo.

– O maior monasterio románico de Trasancos.

– Testamento do marido de Munia.

– Fundación do mosteiro de San Salvador de Pedroso.

– Patrimonio e Munia, membro do máis poderoso clan nobiliar galego.

– O mosteiro de San Martiño e a súa relación co clan familiar.

– Munio abba.

– Sobre o monacato e Munia.

– Planta do mosterio de Pedroso.

– A Terra de Trasancos no xogo político do Conde D. Pedro Froilaz.

– Infantiño agochado.

– Danza do casamento dunha raíña viúda.

– Longo preito dos arciprestazgos, antecedentes.

– Bula iusticiae ac rationis ordo e rifa dos bispos de Mondoñedo e Santiago.

– Dúas viaxes, unha de Munio, abade de Xuvia e outra de Gelmírez a Roma.

– O bispo, disputa en galego e o arzobispo en latín.

– D. Pedro Froilaz pon fin ao preito dos arciprestazgos.

– O abba Munio asina un acta de obediencia e submisión a Gelmírez.

– Listado de cregos e cabaleiros das terras de Trasancos, Bezoucos, Labacengos e Arrós.

– Cabaleiros do clan Petriz instalados en Trasancos.

– Os arciprestazgos da Terra de Trasancos e das antigos trebas, territoria e diócesis dos Lapatiancos [Labacengos] e Arrotrebas [Arrós] regresan á igrexa da sé Vallibriense para sempre.

– De como o Conde D. Pedro botou de Galicia con moi gran deshonra aos celtíberos.

– Confíase o Conde e Gelmírez xoga dúas batallas.

– Don Pedro ten rei de seu.

– Cae D. Pedro prisioneiro, sorprendido polos celtíberos en Viandangos.

– Cortes en Compostela.

– Por terceira vez unha fermosa raíña visita o tálamo.

– Ameaza de non ultrapasar os Alpes de Galicia e desentenderse dos asuntos da Terra de Foris.

– Avinza de Gelmírez e D. Pedro.

– Pasa factura Gelmírez ao Conde D. Pedro?

– Política matrimonial do clan Petriz.

[Addecet.  Noso agradecemento a  ‘xenealoxias do ortegal’ que facilita agora visualizar a evolución mostrada na Historia de Narón das redes familiares da Terra de Trasancos ]

ACCIDENTADA, MÍTICA E PROVIDENCIAL CHEGADA Á TERRA DE TRASANCOS DA DINASTÍA PETRIZ

Todas as dinastías remítense polo xeral a un antepasado mítico de orixe nobre, un heroe de virtudes sobrenaturais, do que o seu recordo lendario transmiten con orgullo. Así Irlanda – con cultura de base territorial [celta: túath = toudo, treba ou terra]– estaba baixo o dominio de reis (BINCHY), personaxes sagrados, descendentes dunha deidade [fundador epónimo da dinastía] investidos da maxestade  […] [na sagrada  entronización].
A nosa dinastía xustifica a súa orixe trasanqués e o feito de que tivesen nesta terra todas as súas primitivas propiedades patrimoniais, bens, heredades, homes, uillae, igrexas e o monasterio familiar de S. Martiño, mediante unha lenda [fundacional] na que se funden vellos mitos atlánticos -unha chegada providencial por mar, que lembra  unha serie de relatos célticos, como [non por casualidade, como o ví e publiquei en 1991, 54 ] o relato da viaxe da embarcación de Vicorra [Immram Curaig Va corra] mencionada por Fernando ALONSO ROMERO e recolleita por Whitley Stokes (1) 

 

O relato da viaxe da embarcación de Vicorra (Immram Curaig Va corra) fala ‘dunha embarcación de coiro, construída con tonas de pelexos superpostas, que levaba unha tripulación de nove homes a saber: un bispo, un párroco, un dean, o carpinteiro que construíu o barco, un xograr, un criado e uns monxes. Esta tripulación iniciou a súa singradura en inverno e sen rumbo fixo, permitindo que o vento os levase onde Deus quixera’. Ao Cabo de varios días de navegación o curragh (barco de coiro) chegou a un lugar nomeado “punta de España”, onde atoparon uns pescadores que os conduciron ata a costa. Preto do lugar onde o bispo desembarcou decidiron construír unha igrexa a fama da cal chegou a Roma. Ao cabo duns anos o bispo foi convidado polo Papa a ir a Roma, e o lugar ficou nas mans dos monxes mozos e do deán. Segundo di o relato, a fama da igrexa continuará ata o Xuízo final. Whitney Stokes, “The voyage of the Vi Corra”, relato núm. 75, Revue Celtique XIV, 22.

Cae fóra do presente estudo [-deciamos nos en 1992, agora esto xa non é así-]  ocuparnos dunha serie de contos de sabor céltico que entroncan estreitamente coa tradición galega e eses relatos das barcas de pedra, como a de S. Andrés de Teixido, A Barca, e ata a chegada a Padrón do Apóstolo Santiago.
Hai que destacar un lugar común nestas viaxes por mar: o fío condutor da providencialidade. Fronte ao cursus dun navío que depende da pericia do home existe outra forma [errática] de viaxar, o error, onde esta pericia vese anulada por unha forza sobrenatural e a nave  [zarandeada, a deriva ] dando trombos non obedece senón os designios divinos. Un navío por mor dunha tempestade, a perda do timonel, poderoso feitizo, etc., é apartado providencialmente do seu curso obedecendo unha vontade sobrenatural que ten trazados misteriosos designios que só o tempo encargarase de desvelar. O navío chega onde Deus quere, Deus sabe por que. Fortuna ou desventura, eila o error: aventura e epopea.

Os escritores da antigüidade estaban ben familiarizados con estes errores providenciais e Virglio rexistra como trala perda de Palinuro, a nave de Eneas, sen timonel, é arrastrada polo fado ás costas Euboicas de Cumas onde fixar a ancora. O destino dos Sucesores de Eneas cumprirase cando moitos anos despois funden Roma.

No linaje ou estirpe dos Froilaz ¡pensar aínda que este concepto non existiu durante toda a Idade Media galega é unha impostura! A xénese dá presenza do clan nobiliario na Terra de Trasancos reviste tintes clásicos: ao igual que sucede co fundador do Imperio romano Augusto,  remite [o tema fundacional] á chegada providencial dunhas naves á costa, neste caso á costa de Trasancos por mor dunha tempestade. Así nolo conta o Conde de Barcelos: (2)

1 O Conde Dom Mendo veyo de terra de Roma, e era do linhage dos Godos, e veyo a Galiza cuydando a ser Rey, com gram Companha de Cavalleyros, e doutras xentes, que trouxe por mar: e aqueceo assi a ventura, que quantas naves, baseis, e galés trazia, quebrarom todas no mar, no cabo de Piorno [Prior], e em Trazentos [Trasancos] ,

e aportarom com el cinco Cavalleyros, e nom mais; e de û delles vierom os de Trazentos; e doutro os Marinhos; e doutro os de Ambra; e doutro os Beltranes de Neudos [Nendos]; e doutro os de Andrada de Braga.

Este Conde Dom Mendo rouzou Dona Ioana Romães filha do Conde Dom Romão; irmão del Rey Dom Afonso o Casto, e cazou com esta Dona, e fez em ela.
2. O Conde Dom Frojaz Menendes n.2 foy cazado com a Condessa Dona Grixevera (2) filha do Conde D. Alvaro das Asturias ouve: /57/

3  O Conde Dom Vermui Frojaz (n.3) foy cazado com a Condessa D. Aldonça Rodrigues filha de D. Rodrigo Romães Conde de Monterroso, (fol. 3, n.9) e fez em ela:
4. O Conde D. Frojaz Vermuis
(1), no cabo do Prior, é en Trasancos
(2) Visclávara Vistrariz

[ADDENDA]

IMMRAM CURAIG VA CORRA

A lousiña coa referencia a “Trasancos”, e a Ascendente [cando se pon o Sol] Lúa, “Reva”, revela o exacto significado no pasado pagano e presente cristiano do santuario de Santa Comba e permite relacionar a fundamental navigatio da literatura irlandesa: o Immram Curaig Ua Corra coa a lenda fundacional recollida  no Nobiliario do Conde Pedro de Barcelos no século XIV da chegada a Terra de Trasancos, -similar a chegada de Eneas ás costas de Cumas (Virgilio Eneida libro VII)-,  da mais importante liñaxe de España.

Ladeando en 1992 a publicación da mencionada obra irlandesa; Requerido un dia para ver uns restos e estructuras descubertos polo temporal nun cantíl en Covas,  [inmediato ao santuario de Santa Comba e San Silvestre – santos herdeiros dun culto anterior, relacionado co solsticio de inverno; patróns das meigas-], con posterioridade a publicación deste segundo volume: achei a lousiña  [coa reseñable particularidade, de brillar como o ouro na agua], furada como unha fusaioa, co epígrafe dedicado a á Deusa Nai, [B/V] REVE TRASANCI-AVGE?/ANIGE? . REBE/REVE epíteto en dat. s. a Re-ve “lúa ascendente”, [cf, comparativamente, o irlandés Re, “Lua”, e Lan na Re “Lua Chea”, Re-va langa psbl. “Ascensión da Lúa Chea”] TRASANCI-AVGE?/ANIGE? da Terra/Terriña de Trasancos. Catalogouse no lugar un castro destruido polo mar, e un centro monástico altomenieval de monxes celtas [berço la lenda da chegada dos tres Vi Corra], previo á actual capela orientada non ao sol, senón como a Pena Molexa próxima, cousa singular, á Lua, que foi igrexa parroquial con camposanto durante toda a Idade Media. A Ínsua do Medio non existia no século XII, e non se debe confundir coa, psbl. tamén lunar [vogalismo e/i] Insula Selina, que Tructino (a. 868) menciona na Terra de Cedeira.

 Na praia próxima, Pedro, Conde de Barcelos situa o desembarco das grandes linaxes galegas: os Petriz ou Froilaces de Trasancos; os Mariño; os Freire de Andrade, etc.  Unha sucesión encadenada de grandes temporais como nunca antes recordábase retirando a area das praias deixou ao descuberto un grande bote de madeira encabillada, – encadrable en calqueira época por usarse a milenária técnica dende tempo inmemorial ata o século XIX -, e esta circunstancia anímoume a inserir, a Viaxe dos Ví Corra, o  IMMRAM CURAIG VA CORRA,  vendo eu entre o relato irlandés e o relato  da lenda fundacional da arribada dos cabaleiros a Trasancos, algo máis que un vínculo.

The Voyage of the Hui Corra (Author: Unknown) section 1  ,27

Texto tomado da traducción inglesa ex http://www.ucc.ie/celt/published/T303030/index.html

section 1

A princely landholder, hundreded, combative, was born, once upon a time, in the dear and beautiful province of Connaught, to wit, Conall the Red, descendant of Corra the Fair. Thus was that landholder: a man happy, wealthy, exceeding prosperous; and never had his house been found without Three Cries therein, to wit, the cry of the strainers a-straining ale, and the cry of the vassals over the cauldrons a-forking out (joints) to the hosts, and the cry of the warriors at the chess-boards a-winning games from each other. Never, too, was his house found without the Three Sacks, to wit, a sack of malt for preparing yeast, a sack of wheat for preparing the refection of the guests [note 1], and a sack of salt to make every food taste well. Never, too, was his house found without the Three Sacks, to wit, a sack of malt for preparing yeast, a sack of wheat for preparing the refection of the guests, and a sack of salt to make every food taste well.

Bandua  “Atado” Socio Martis. Baños de Bande. Seguramente a mais antiga ficha do  fidchel ou xadrez celta do mundo, procede de Baños de Bande Galiza.

 

Na bela provincia de Connaugh naceu fai moito tempo un campeador príncipe de Terra, señor de cen Casas, [hundreded] chamado Conall o Vermello, descendente de Corra o Xusto. Así era o Señor da Terra: un home feliz, rico, próspero en extremo; e nunca se encontrou súa casa desprovida de Tres Voces, convén a saber, a Voz dos filtradores, bebedores de cervexa filtrada; e a Voz dos vasalos nos potes, levantando talladas coas forquilhas para os hóspedes [nota 1]; e a voz dos guerreiros rifando,  uns con outros,  pola vitoria sobre os taboleiros de fidchel [xadrez]. Nunca tampoco faltaron na súa casa os tres sacos, a saber, o saco de malta para preparar o formento, o saco de trigo para preparar a vianda dos invitados, e o saco de sal para ter cada comida ben sazonada

The Voyage of the Hui Corra (Author: Unknown) section 2  ,27

This was his wife: Caerderg, daughter of the erenagh¹ of Clogher². No want, in sooth, had they, save that they had no fitting children; and not (altogether) childless were they; but their children would not stay with them, and died immediately after their birth.

Gal. Esta era a súa esposa: Caerderg, filla do erenagh [*freire, deán] 1 do mosteiro de Clogher 2. Nada, en verdade, poderían desexar, salvo non deixar fillos, e non precisamente por que a eles lles faltasen criaturas, mais porque os seus nenos non podían quedar con eles e morrían inmediatamente logo de nacer.

 Gal-Port. Esta era a sua esposa: Caerderg, filha do *erenagh [*freire decano] 1 do mosteiro de Clogher 2. Nada, em verdade, poderiam desejar, salvo não deixar filhos, e não precisamente por que a eles lhes faltassem criaturas, mas porque as suas crianças não podiam ficar com eles e morriam imediatamente depois de nascer.

Esp. Esta era su esposa: Caerderg, hija del erenagh [*freire dean] 1 del monasterio de Clogher 2. Nada, en verdad, podrían desear, salvo no haber dejado hijos, y no precisamente por que a ellos les faltasen criaturas, mas porque sus niños no podían quedarse con ellos y morían inmediatamente después de nacer.

Restos dun grande bote na Praia de Santa Comba.

NOTAS 1 O erenagh (Old Irish: airchinnech, Modern Irish: airchinneach, Latin: princeps correspondente ao arcipreste, arquipresbítero) é un crego tenente ou impropriator “comendeiro” das terras da Igrexa [Como sucede con nosos galegos Freires, o direito eclesiástico, sustén  O’Curry, non permitiría que un clérigo medieval irlandés puidese ter fillos. Pero no parágrafo 11 e 12 se lle chama expresamente an cleirech, “un clérigo”] – circunstancia que- saíndo nós agora á palestra- explicaría en contexto ‘melusino’ e fundacional que liñaxe Andrade [-pois, ao meu modo de ver, o apelido Freyre , literalmente “fillos do frade” podería vincularse á lenda da Vicorra, alterada xa cando a recolle o conde don Pedro de Barcelos-], formara parte cos Mariño, da tripulación salvada do naufraxio [pola barca dun pescador] na versión transmitida polo Conde de Barcelos: “e aportarom com o çinco Cavalleyros, e nom mais; e de û delles vierom vos de Trazentos; e doutro os Marinhos; e doutro os de Ambra; e doutro os Beltranes de Neudos; e doutro os de Andrada de Braga”. A importancia do tema melusino na liñaxe dos Mariño e a sua  estreita relación co conto da Muller Mariña de Andersen é ben coñecido. As versións populares do tema melusino na Terra de Trasancos serviron de base literaria – bem que superficial- a Torrente Ballester]. 2Posiblemente Clochar mac Daimhene (hoxe Clogher) en Tyrone (nota do autor da traducción inglesa) Pecio de Santa Comba Foto da Sociedade  Cultural Columba

section 3 p27

So one night, in his bed, the landholder said to his wife: ‘It is sad for us, ’ said he, ‘not to have a son to be a fitting successor in our place after us.’

[G] Así que unha noite, na súa cama, o terrateniente dixo á súa esposa: “É triste para nós,” dixo el, “non contar cun fillo digno sucesor no noso Lugar, despois de nós “

[G-P] Assim que uma noite, em sua cama, o terrateniente disse a sua esposa: “É-nos triste,” disse ele, “não contar com um filho como apropriado sucessor em nosso Lugar após nós

[ C] Así que una noche, en su cama, el terrateniente dijo a su esposa: “Es triste para nosotros,” -dijo él, “no dejar un hijo para ser sucesor digno en nuestro Lugar tras nosotros “.

section 4 p27

‘What wouldst thou fain do therefore?’ says the wife. ‘This is what I would fain do’, quoth the landholder,

Entón Que é o que te gustaría poder facer a ti? -dixo a muller. ‘Isto é o que me gustaría facer’, dixo o terrateniente,

Então Que gostarias de fazer a tí? disse a mulher. ‘Isto é o que gostaria de fazer’, disse o terratenente

Entonces ¿Qué te gustaría hacer a tí? dijo la mujer. ‘Esto es lo que me gustaría hacer’, dijo el terrateniente.

p.28

‘make communion with the Devil 3, if perchance he would give us a son or a daughter as successor, who would take our place after us.’

“facer comuñón co demo 3, no caso de que nos pudese dar un fillo, ou unha filla en descendencia para ocupar o noso lugar despois de nós”.

“fazer comunión com o demônio 3, no caso de que nos desse um filho, ou uma filha em descendencia, para ocupar nosso lugar depois de nós”.

Corio Irlandés por Alberto Durero ca. 1521.  “1520s early father Walter Talbot see 1878 became chaplain to an Irish regiment in the Spanish service which was sent to the low countries where Albrecht Durer saw the irish war men and sketched them the Irish were probably serving the Hapsburgs 1521 an Durer wrote over the painting “also gand dij krigs man in irlandia hindr engeland  “-translated = here go the warmen of Ireland or thus go the warmen of Ireland beyond england”,  and also [wrote] “gend dij pawern in irlandyen” -here go the poormen of ireland galloglaigh beat off a heavy cavalry charge by forming a defense axe swinging wall […] from behind which light cavalry could make short term skirmishes before retreating and regrouping another of their fearsome techniques was to swing their deadly axes in a figure of eight movement while marching and sometimes running at the enemy creating the spectacle of a wall of the ferocious roaring warriors bearing down on you at speed. 1539 may 1st law enacted by henry viii all citizens of Eire Ireland ordered to have english tongue and english language english habite english laws english commandments no person or person of what estate condition or degree they be use or wear any mantles cote or hood made after the irish fashion no person ne person shall be shorn or shaven above the ears or use the wearing of haire upon their heads like unto long lockes called glibbes have or use any hair growing in their upper lippes called or named a crommeal henry viii dyed with saffron yellow surplices not allowed by irish. Nota Wikimedia commons  NOTA 3  The Irish díberga seem to have devoted themselves to the Devil by putting certain marks on their heads. See the Book of Armagh, 6 a I, the Tripartite Life, Rolls ed., p.286, note 6, and cf. the Fourth Life of S. Brigit ( Trias Thaum., 556, col. I) cc.37, 40 a I, as to the signa diabolica, stygmata diabolica in capitibus.

section 5 p28

Then they fasted against the Devil, and the lady forthwith became with child, and she was nurturing her pregnancy till the end of her nine months. Thereafter came unto the lady great efforts and mighty birth-pangs, and she bore three sons in that great bringing-forth, to wit, a son at the beginning of the night, and a son at midnight, and a son at the end of the night. And they were baptized according to the heathen baptism 4, and these were their names, even Lochan, and Enne and Silvester 5

Entón fixeron xexún contra o Diaño, e a señora de inmediato fíxose co meniño, e mantivo súa gravidez até o final dos nove meses. Tras iso chegaron as contraccións da señora e as poderosas dores de parto, e deu a luz tres fillos nun dilatado parto, a saber: un fillo ao comezo da noite, e un fillo á medianoite, e un fillo ao final da noite. E foron bautizados segundo o bautismo pagano 4, e estes foron seus nomes, Lochan e Enne e Silvestre 5.

Então fizeram jejum contra o Diabo, e a senhora de imediato fez-se com o menino, e manteve sua gravidez até o final dos nove meses. Após isso chegaram as contrações da senhora e poderosas dores de parto, e deu a luz três filhos num dilatado parto, a saber: um filho ao começo da noite, e um filho à meia-noite, e um filho ao final da noite. E foram batizados segundo o bautismo pagano 4, e estes foram seus nomes, Lochan e Enne e Silvestre 5.

Entonces ayunaron contra el Diablo, y la señora de inmediato se hizo con el niño, y mantuvo su embarazo hasta el final de los nueve meses. Después de eso llegaron las contracciones de la señora y poderosos dolores de parto, y dio a luz tres hijos en un dilatado parto, a saber: un hijo al comienzo de la noche, y un hijo a la medianoche, y un hijo al final de la noche. Y fueron bautizados según el bautismo pagano 4, y estos fueron sus nombres, Lochan y Enne y Silvestre 5

4 Trasunto segundo o penso da tríada dos três fothad, vástagos trigémeos da Irlanda, evocadores dos três passos do sol: Aen-dia “único deus”, o pastor nado à tardiña; Tren-dia “forte deus”, o auriga da carpanta, “carro”, solar, nado a meia noite; Caen-dia “brilhante deus”, nascido ao amencer. Cóir Anmann, 220. As to heathen baptism of the Celts see / Para o bautismo pagano dos celtas cf. /Rhys, Hibbert Lectures, p. 500 note, and the Cóir Anmann, s.v. Conal Cernach, H. 3. 18, p. 592a . 5 Segundo o penso (Pena Graña) têm os três intensificado seu carácter do terceiro passo, do Álem. The names of three saints commemorated at Dec. 31 [ hoxe non coincide S. Silvestre co invernal solsticio por eliminar 10 dias a bula papal da reforma do Calendario Iuliano, chamada Inter Gravissimas,  do papa Gregorio XIII o 24 de febreiro de 1582]  O nome dos tres santos se conmemoran o 31 de Decembro in the Félire Óengusso, and in the Martyrology of Gorman… e, precisamente é o dia en que se conmemoran Santa Comba e San Silvestre en Covas.

Así comeza a historia na versión irlandesa do tema mitológico celta – a chegada de [San] Silvestre [trasunto do sol] e da súa nai Santa Comba, herdeira do epíteto Rebe/Reve, “Lúa Ascendente”, da Mater , Virxen Nai, do pagano pasado, a Covas.

Un tema mitolóxico descomposto polo cristianismo  – por nos estudado e comentado que editaremos nun apéndice ao remate deste libro -, nunha historia protagonizada polos solares vástagos, sendo predecente de Silvestre o solsticial e decadente deus [encarnando o segundo paso do sol, Grannos] -, convertido en San Silvestre no presente cristián posiblemente polos monxes celtas  fundadores do mosteiro de Sancta Columba [- presente en Santa Comba en paredria coa súa Nai, Mater, trasunto no seu aspecto luminoso nocturno, nunca oscuro, nunca negativo, psicopompo, da Virxe intercesora celta, REBE, psbl. airl. Re-ve [“Rising Moon, Lúa da Ascensión” (Pena Graña)], e por este motivo Santa Comba, constituindo unha singularidade nos santuarios galegos se orienta á Lúa, non a saída do sol -. E non é casual, dico aperte, que a apagada e fosca loseta co epígrafe Rebe Trasanciuge, como ‘feita cun material máxico’ resplandezca baixo a auga con mil escintileos.

Santa Combiña, patroa das meigas, chegada no presente cristián na barca de pedra có seu fillo San Silvestre ao santuario, foi un destino, unha etapa importante, como Santó André, do documentado esquecido Camiño Normando de Peregrinación da ruta cantábrica ao Fisterra galaico. E foi, sen dúbida  – complementando a función da pena Molexa- etapa importante cecais de similares peregrinacións, seguindo eventualmente dende o Neolítico o Camiño do Sol cantábrico ata as Partes Extremas Gallaeciae: a Punta de España.

(p.61 section 75.)

‘Thereafter they bade farewell, and the old man related to them their (future) wanderings and the order of life. And he said to them: ‘Ye shall go’, saith he, ‘from me over the sea to the Point of Spain [probably cape Prior], and a boat’s crew will meet you on the sea at fishing, and they will take you with them to land. And when thou’, he said to the bishop, ‘shalt go out of the boat on shore, make prostration thrice unto God, and around the sod whereon you shalt set thy face the host shall assemble on every side. They will establish a church and community there. And thy fame shall reach to Rome, and Peter’s successor shall bring you eastwards to Rome, and thou shall leave yon priest in that place, and thou shalt leave the deacon as a sacristan, and that place shall be upheld in use till Doomsday.

You shall leave the gillie in Britain, and he shall remain there so long as he shall be alive.’

Logo,  ao despedirse, o ancián referiulles as marabillas do futuro e como transcorrería a súa vida. E dirixíndose a eles “Debedes partirvos da miña beira agora díxolles- marchar sobre o mar á *Punta de España onde achardes a tripulación dun barco de pesca faenando no lugar, que vos atopará e vos conducirá a terra. E cando ti -díxolle ao bispo – abandonando o bote chegues á beira, prostrarasche ante de Deus tres veces,  e acudirán os teus anfitriones todo ao rededor do campo onde puxeches o teu rostro de todas partes.

A Barca de pedra na que chegaram Santa Comba e San Silvestre

And thy fame shall reach to Rome, and Peter’s successor shall bring you eastwards to Rome, and thou shall leave yon priest in that place, and thou shalt leave the deacon as a sacristan, and that place shall be upheld in use till Doomsday.

[/FIN DE ADDENDA]

TRASANCOS, TERRITORIO PATRIMONIAL DOS PETRIZ

Desde tempos inmemoriais e ata o ano 1111, data da fundación de Pedroso por D. Munia e finais do 1113, en que se traspasa a Cluny o monasterio familiar de Xuvia polo Conde D. Pedro Froilaz e os seus irmáns, a Terra de Trasancos estivo absolutamente baixo a jurisdicción do xefe do clan desta familia condal. Trala aparición dos coutos monásticos e a integración do Territorio no chamado condado de Trastámara, continuará esta familia á fronte da Terra de Trasancos ata a morte do último dos Froila: Rodrigo Gómez, sine semine. Pasarán entón á Terra de Trasancos e, como veremos, con ela aos monasterios de Xuvia e Pedroso, co condado de Trastámara, á casa de Molina.

Durante os séculos XI, XII e XIII esta dinastía, ata a súa extinción, igual que a partir do século XII o seu condado (o condado de Trastámara, literalmente “Tralo Tamara, [o rio] Tambre”) foi a máis importante de Galicia e, ata a solución da liña na monarquía (María de Molina); as súas accións incidiron directamente dunha ou outra forma no seu Territorio patrimonial: a Terra de Trasancos, simultáneamente, e en maior medida na Historia de Galicia que encheron de episodios (algúns terribles, os máis, fermosos e épicos) dignos de ser recordados pola súa beleza. Houbo un momento en que unha nobre casa xurdida da Terra de Trasancos foi rectora de Galicia, e un pouco máis, e isto é o que pretendemos apuntar.
Feitos de tanto alcance mesturaron necesariamente a historia coa lenda, pero ás veces podemos albiscar algo.

Os primeiros documentos da Colección diplomática de Xuvia, (3) ofrécennos poucos datos desta familia. Coñecemos as mandas do ano 977 de Visclávara Vistrariz (quizá a Grixevera que nos apunta de vagar o Conde de Barcelos) que estivo casada cun membro da dinastía Petriz, Froila, en primeiras nupcias (4) e logo con Tello. Era esta nobre dama neta de Arximiro, que fora duque per ordinationem Ranimiri principis (5) co que, xa feito rei, Ramiro I participaría con fortuna en moitas campañas militares cum dei iuuamine plurimo  tempore beligeravit armato (6).

A este duque, que morrería  sendo  bispo en San Martiño [pp, 458-476] dedicámoslle o capítulo XIV do anterior volume desta serie (7).
Antes da súa morte, esta riquísima señora, dotaría o monasterio familiar expléndidamente  -a uilla de Ardá [Ardani] , a uilla de Xuvia, a igrexa de S. Xurxo de Moeche e a uilla de Moeche condicionada a que o seu irmán Vermudo morrese sen descendencia-.

Temos motivos para sospeitar si a importancia desta linaxe non orixinaría ben entre eles mesmos, ben entre os seus vasalos, relatos familiares, mesmo aventurar unha épica perdida paralela ao ‘Cantar do mio Cid’ do que un dos Condes máis importantes desta familia, Froila Vermúdez, foi case contemporáneo. Desenvolvida esta hipótese en Portugal é estudada por Antonio José SARAIVA (8) que mantén a existencia de diversas escolas rexionais de juglares épicos. Neste sentido estase realizando [en 1990-1991] un estudo en Estados Unidos por Alberto SACIDO ROMERO, centrado no Livro de Linhagens do Conde de Barcelos D. Pedro, que esperamos contribuirá a arroxar luz sobre este tema.

 FROILA BERMÚDEZ, CABEZA DO CLAN E XUVIA, O SEU MOSTEIRO

Un templo e mosteiro, San Martiño de Xuvia, lugar tamén vocitato Tartares (reduplicación de Tart. ie *Trs, queimar, tostar, facer rozas para cultivar) fundado en tempos inmemoriais na ribeira do Mar da Xoiba como [en etimoloxía popular] se coñecía na Idade Media á actual ría de Ferrol, era o ben máis preciado do enorme patrimonio desta familia. Nel residiron temporal ou permanentemente os membros máis notables e, á beira dunha pequena igrexa (Sta. María) sita á esquerda da entrada, a escasos metros da igrexa de S. Martiño, tiña esta dinastía seu panteón familiar. Varios metros de depósitos de continuados enterramentos asulagan hoxe os sartegos do bispo Arximiro, de Visclávara Vistrariz [, 457-476] e dos seus devanceiros e sucesores. Alí descansa tamén a nai do Conde D. Bermudo Froilaz, o propio Conde e o seu fillo, o irmán do Conde D. Pedro [do cal os restos gárdanse hoxe na capela das reliquias de Santiago], o Conde Froila (Petriz) Bermúdez e a maior parte dos descendientes desta liña, cuxas mandas testamentarias coñecemos.
Por este motivo o mosteiro de San Martiño de Xuvia foi testemuña de principescos enterros non exentos de espectacularidade, unha interminable ringleira de príncipes da igrexa, bispos, abades, arcediáns das Terras [Trebas/Toudos] controlados pola familia e a nobreza máis distinguida de Galicia, concorrían en brillantes cortejos fúnebres ás honras, no monasteiro.

Por fortuna chegounos a noticia dun deles.
Malia que a data da copia está equivocada, xa que o Conde morrería en torno ao ano 1091, conservamos [redactada polo seu fillo o Abade Munio, Munnino, ou Donnino] a reseña ou minuta  do enterro en S. Martiño de Xuvia dun dos membros máis destacados do clan que chamaremos “Petriz” (Pérez) que é o epónimo da dinastía.

Ano de 1081
Morreu ou Fillo de Deus, Froila, fillo de Vermudez, na era de iª CXViiiiª que foi VIª feira (venres), a primeira hora, aquí, na vila de Cospeito, na beira do río Miño, o terceiro día das Kalendas de marzo (27 de marzo), e foi conducido ó lugar de S. Martín polas mans do bispo Gonzalo (9) e doutros bispos, ou abade (10) Donnino e os seus fillos D. Pedro e D. Rodrigo e outros moitos de nobre estirpe [bene nati é psbl. traducción latina da voz do dereito común celta que designa a orde nemita “sagrada, inviolable, nobre”]. Foi sepulto nese lugar o día do domingo á hora terza, diante dá porta da igrexa de Santa María nun túmulo sito á direita da porta da igrexa ó rente, doutro túmulo [o da súa nai a condesa Dona Lupa] sito á esquerda.
Alí descansa en paz con Deus e os santos polos séculos dos séculos. Amén. Amén. (11)

A este Conde coñecémolo ben. Froila Bermúdez foi un gran señor, violento, sanguinario, cruel, piadoso, valente e leal. A súa vida foi intensa e axitada: verémolo esnaquizando arteramente ao seu sobrino bispo de Santiago; desposuíndo nunha farsa de xuízo dentro da igrexa do monasterio de Xuvia, -con complicidade do abad Antino (antecesor de Munio no mosterio do Conde)- ao campesiño Liuva de Neixa (Xuvia) do seu pomar, ou saír indemne do desastre dos almorávides en Sacralinas polo que el creu milagrosa intercesión do patrón da súa familia e outorgar logo Domirón, en agradecimento, ao patrón do seu mosterio. Defensor do seu rei, D. García, o Conde máis poderoso de Galicia veríase probablemente obrigado a entregar como refen [en fosterage] ao seu fillo D. Pedro ao rei ‘usurpador’ do reino de Galicia, Alfonso VI. A súa vida ten en certa forma certo paralelismo coa do, case contemporáneo seu, Ruy Díaz O Cid. Tivo que servir con fidelidade a un rei usurpador violentando a fides vasallática debida ao seu señor o rei D. García de Galicia.

TRADICIÓN ÉPICA PORTUGUESA. A TOMA DE OVIEDO E CEGUEIRA DO CONDE

Un personaxe así forzosamente deixaría unha profunda pegada quizá nunha épica, se cadra familiar, que non conservamos ben, e mesmo se nos nega,  [apenas conservada] a través de contos desenvolvidos pola tradición [historiográfica] nacional portuguesa que adoitaría como propias as fazañas deste nobre da Terra de Trasancos. Neste sentido nas Sete partidas o rei D. Alfonso X sinala a existencia desta tradición ao dicir que

[…]   acostumbraban los caballeros quando comían que leyessen las historias de los grandes fechos de armas que los otros ecieran et los sesos e los esfuerzos que hobieron para saber vencer et acabar lo que querien. Et alli do non habien tales escripturas, faziendo retraer a los caballeros buenos et ancianos que se en ello acertaron; et sin todo esto aun facien más que los juglares non dixiesen antellos otros cantares sinon de gesta o que fablasen de fecho darmas.  [E iso mesmo facían -dí o rei criado en fostergage en Allaríz-] que cando non puidesen durmir, cada un na súa pousada, facíase ler e retraer estas cousas sobreditas e isto era por oíndoas crecíanlles os corazóns e esforzábanse facendo ben, querendo chegar aos que outros fixesen ou pasasen por eles.](12)

A memoria do Conde D. Froila Vermúdez, perdida fai séculos na Terra de Trasancos, ben merece como homenaxe a mención dun destes contos, onde repousa, sen dúbida, entre o mito épico un fondo de verdade.
Así nos relata o Conde de Barcelos a intervención non exenta de matices heróicos na toma de Oviedo deste Conde, do cal o o seu sartego, como a sua lembranza perdida hai séculos na Terra de Trasancos, ben puidera se-lo mesmo, ou semellante ó que de boa factura e sen cuberta foi ata hai pouco utilizado fronte ao ábside do mosterio de Xuvia como lavadero público. Sic transit Gloria.

O Conde D. Frojaz Vermuis foi homê de grandes feytos, e querendo ganhar o reyno a el Rey Dom Afonso de Leão, que emtom começava a reynar, com ajuda do Conde Dom Rodrigo Romães, lidou com elle no couto de Masora, que hé entre Vilhalva, e Betanços, e foy vencido este Rey. Este Rey Dom Afonso a pouco tempo foy cercar a vila de Ovedo, e estando combatendo com sá hoste, apareceo este Conde Dom Frojaz Vermuis, que vinha a lidar com elle, e os do arrayal virom o pendom o seu, e conheceromno, e dixerom a el Rey: Senhor mais avedes que fazer, cá o pensades; ca ou Conde Dom Frojaz Vermuis vosso imigo vem alli com gram companha, e percebedevos como lidedes com elle, ca elle lidar quer com vasco. A esto lhe respondeo el Rey: Fazede vos ou combatimento, o mais aficado, que puderdes, cá o Conde Dom Frojaz Vermuis de tal feyto hé, que nom comete ninguem, se lhe tem as costas voltas, e de nosso imigo; que elle he oje, será nosso amigo; ca eu conheço bem sá bondade, ca elle nos ajudará assi como agora veredes. O Conde Dom Frojaz Vermuis chegouse a cerca do arrayal, e ordenou suas hazes, e esteve atendendo, se iria o Rei Dom Afonso a lidar com elle, e elle vendo, que o seu feyto do Rei nom era, se nom combater a vila, dixe aos seus, que bem entendia ou talanto do Rei, e o per que a quillo fazia; e que nom era, se nom pello ganhar por amigo, e por vassallo; e que descavalgassem dos cavallos, e lhe fossem a fazer serviço: ca pois elle em si mostrava tam grãde cortesia/, q[ue] maior razom era fazerem elles feytos, q a mostrassem alli, e forom a ou combatimento, e fizeromno tam rijamente, que por força ou Conde D. Frojaz Vermuis, e os seus entrarom os muros dá vila, e do trabalho, que hi filhou o Conde, que recebeo, e das quedas, que caio de cima dos muros, cegou dous olhos; e o Rei foy dentro da vila, e viu como ou Conde era cego e pezoulhe tanto, que mais nom podia, e dizia: ah Deos senhor, porque me fizestes tanto mal, que oje eu perca tam bon amigo? eu antes quizera perder o Reyno, e a vila, ca eu cedo cobraria todo pola bondade delle: alli as sás lagrimas erom muytas, e maldizia ou dia, e a hora, em que nacera, por q[ue] o perdera; alli lhe deo do seu Reyno, e dás sás terras bem quanto llo quiz. Este Conde D. Frojaz Vermuis foy cazado com D. Sancha e fez em ella.
5. Dom Rodrigo Frojaz de Trastamar.
6. Dom Vermui Frojaz.
7. O Conde D. Pedro Frojaz

D. Grixevera fez o mosteyro de S. Martinho de Iunca, e jaz hi. D. Moninha Frojaz, q fez o mosteyro de Pedroso e jaz hi, e foy cazada com D. Velloso. (13)

Logo deste fermoso relato do Conde de Barcelos pasemos a outras fontes [máis fidelignas].

NOTICIA DUN CRIME VERDADEIRO E ESPANTOSO

A Historia Compostelana, verdadeiro tesouro de información pese á súa parcialidad, non mostrou nunca especial simpatía polo  Clan Pétriz  [enfrontado a Gelmírez] e fala deste conde con acritude.

Sabido é que as disputas por herdanzas de terras ou deslindes entre familias galegas son tan antigas como a mesma Galicia. O clan familiar dos Froilaz non sería unha excepción.
O enfrontamento familiar entre o bispo de Santiago Gudesteo sobrino de Froila Bermúdez e este Conde, orixinouse ao reclamar ambos a propiedade de certas uillae, minúsculas aldeas compostas por unha pequena casa do señor cun gran espazo perfectamente deslindado abarcando á aldea no seu interior. Unha nimiedad si temos en conta a enorme extensión do patrimonio do Conde dono da maior parte dos territoria desde o Tambre ata a costa noroeste de Galicia, entre a Terra de Trasancos e a Terra de Ortigueira. O caso é que estalou unha auténtica guerra entre eles. Chegada a cuaresma decidiron asinar unha tregua, unha especie de paz de Deus, temporal segundo a Compostelana garantida baixo xuramento de fidelidade.

O que ocorreu impresionou vivamente ao pai Florez que estremecido recrimina con adjetivos durísimos ao noso Conde:

Chegou o Conde (D. Froila Bermúdez) a persuadirse de que o prelado non torcería a súa constancia por mor da carne e sangue do o seu tío; e como os grandes señores senten máis a contradición por estar máis afeitos ao seu gosto, trazou a última vinganza e a maldade de quitarlle a vida ao bispo. Para isto amontoou circunstancias que agravaron a súa perversa intención, valéndose da paz, engadindo xuramento, escollendo o tempo santo de Cuaresma, en que o prelado retirábase a Padrón para consagrarse ao xexún e misterios da nosa Redención. Alí enviou o Conde aos seus comisarios que lle falasen. Recibidos de boa fe polo bispo; sentounos á súa mesa e como familiares dispúxolles leitos na sua cámara. Cando o viron durmindo, saíron paseniño a percura do Conde, que esperaba no campo coa súa xente, e non quería faltar á maldade. Entraron moi quediño e chegando á cámara, mataron ao bispo, despedazándolo dun xeito inhumano (14) [Imaxe. Miniatura dun psalterio inglés representando o martirio de San Thomas Becket]

Así trágicamente morrería a mans do tío, na canónica de Iria, o bispo de Santiago, Gudesteo, sobriño do Conde Froila Bermúdez.

O cabeza do clan nobiliar trasanqués, o máis importante de Galicia desde o derradeiro cuarto do século XI parece xogar un papel relevante nas guerras fratricidas entre os fillos de Alfonso I O Magno segundo recolle a tradición épica portuguesa algo esquecida pola historiografía galega.

O CONDE DE BARCELOS CONTA MAIS FAZAÑAS DOS PETRIZ

Ao ter esta dinastía originaria de Trasancos uma relación mais que estreita com Xuvia, onde residia o Conde, e Pedroso, o monasterio de Munia, consideramos de interese a contextualizada exposición dun lendario relato recollido pelo Conde de Barcelos, un conto épico que non ultrapasa esta consideración mas xurdido duns feitos históricos relevantes.

CONTEXTO HISTÓRICO DO RELATO [DO CONDE DE BARCELOS] NUN CONFLITO ENTRE TRES REINOS

Velho e fatigado o rei magno Fernando I, in Legione et in Gallecie, aproveitaria unha ocasión favorável, a circunstancia de ter reunida en León sua familia, os cinco fillos, tres infantes e dúas infantas, xunto con toda sua corte en pleno, prelados e magnates, para dividir o reino, de acordo co principio -hai quen sustenta o contrario- do concepto patrimonial da monarquía.
A partilla debería por como rei de León, [supostamente] ao mais vello, mais como nun drama de Shakespeare, o rei faria unha mala partilla ao entregar o trono [supostamente] destinado [segundo pretende a historiografía de Castela-León] aos ‘herdeiros directos dos reis godos’, ao segundo en idade.

AS PERSONAGENS

Sancho, o mais vello dos infantes, era un home de bon porte, de carácter fero, superado pola sua temeridade -tinha duas das tres cualidades que,segundo o rei D. Alfonso X [IX de Galicia], catábanse na antigüidade nos cabaleiros: usados a ferir e que fossem crueis.- Hoje o condideraríamos se cadra ‘primario’, ou ‘sin doblez’, incapaz como era de agocha-los seus sentimentos. Foi violento e impetuoso como seu vassalo, Roi Díaz de Vivar [ de alcume galego, non árabe: O Cid], com quem brigaria en muitas ocasións, debido ao parecido de ámbolos dous temperamentos. A Sancho deu-lhe o rei Castela.

Alfonso, o segundo dos irmáns, foi um político moi hábil, um arquetipo para Maquiavelo, com igual soltura manexou intriga, falacia e puñal. Sotilísimo coñecedor dos usos xurídicos da época, capaz de roubar, quebrar solenes juramentos, podia revestir un fratricidio (Sancho) ou unha usurpación (García) de legalidade constitucional; cádranlle a D. Alfonso aqueles versos do famoso ‘Lamento de Alexandre’ de Gonzalo de Berceo:

“Ben sei os argumentos de lógica formar, os dobros silogismos ben os sei eu falsar; ben sei á parada meu contrário levar”.

 Enganando a seu pai primeiro, consegue o reino de León, depois deixaríanse seducir pola coacción ou as mañas deste home os dous xenerais mais grandes do século: o filho do Conde Froila Vermúdez, o Conde D. Pedro, vassalo de D. García; e Roi Díaz, o Cid.

A García de Galiza faille [para variar] a historiografía castelán, vae victis, xogar un mal papel injustificadamente: Tinha unha cualidade pouco convinte para un rei, bon carácter e sua bondade faríao pasar por parvo. Segundo parece o papel de árbitro que tivo que desenvolver no seu curto reinado, entre os Condes galegos e as suas seculares brigas domésticas, provocaron en mais dunha ocasión o desafecto de seus vassalos. Non estaban aqueles tempos [no último tercio do século XI] para humanistas. Se cadra podería ter sido un exemplar rei  de terlle tocado un estado menos efervescente.
As infantas Doña Urraca e Doña Elvira non herdaron nin cidades nin terras, senón o señorío das rendas de todos os mosterios da monarquía, o que mais adiante chamaríase ‘infantado’, e constituía a herdanza das raiñas e das infantas. Iso mesmo sucedia con as mulleres do clan Froilaz, donas das igrexas trasanquesas.

GUERRAS ENTRE IRMÁNS

Relata López Ferreiro que

Penetrado como estaba D. Fernando I do pouco avindos que prometían ser os seus fillos cando chegasen a sucederlle no trono, fixo en vida deles, como xa vimos, a partixa dos seus estados. Nada se conseguiu con isto; o fillo maior D. Sancho, xa de seu de carácter inquedo e turbulento, xulgouse prexudicado no reparto e tratou de resarcirse desposuíndo aos seus irmáns.
Contra quen primeiro dirixiu os seus tiros foi contra o irmán menor D. Alfonso, para que lle axudase na empresa, ou ó menos para que se mostrase pasivo e neutral.
A discordia dos irmáns debeu estalar pouco despois do fallecimento da súa boa nai Doña Sancha, ocorrido en 1067 (16)

Sancho I “O Forte” de Castela non podía apandar coa vontade do seu pai, contaba coa axuda dun nobre de segunda categoría, Rodrígo Díaz de Vivar, infanzón sen moita facenda que tomou o ‘toponímico [gentilicio]’ dunha aldea de Burgos. Este home, que desde a nada chegaría a percibir a partir de  1090 a cantidade de 149.200 dinares -ou uns douscentos trenta e sete quilos de ouro anuais (avaliación [ollo!] de Menéndez Pidal)- axiña espertou a envexa dos ricachos que para o amolar invitábanlle a volver picar a pedra e recoller a maica dos seus muiños.
Segundo a tradición épica portuguesa nunha das historias recolleitas polo Conde de Barcelos, o Cid e o clan dos Froilaz, enfrontaríanse defendendo aos seus respectivos señores. Ao cabo  ambos serían vasalos a desgusto do comúm inimigo.
Ambos ocupaban un destacado lugar  na hoste dos seus correspondentes señores, na Aula Regia. O Cid fora nomeado armiger regis, é dicir, príncipe da hoste real do rei D. Sancho.
Do mencionado relato despréndese que igual título podería ter polo ano 1071, [D.] Froila Bermúdez, a quen o Conde de Barcelos confunde co seu fillo D. Bermudo Froilaz que non se quixo chamar conde.
Independientemente das crónicas, cheas de parcialidad, da Idade Media, parcas coma se as redactasen historiadores ascéticos, os ‘feitos’ de D. Rodrigo Froilaz relátanse cunha soltura, dramatismo, forza dinámica e calidade literaria impresionantes pola tradición épica recolleita no Nobiliario. Tradición da que pouco coñecemos.
A grandes liñas, o contexto histórico en que transcorre o relato épico do Conde de Barcelos é este:
Atacado o rei D. García por D. Sancho, busca refuxio en Sevilla, que xunto con Badajoz, eran estados feudatarios do rei de Galicia.
Por mor de que as terras de Badajoz eran corridas por D. Alfonso de León, que quería apropiarse do tributo que correspondía a D. García, o rei de Galicia [- o mais rico, poboado e poderoso-] trasladouse á corte do seu tributario Moctamiz de Sevilla. D. Sancho e D. Alfonso  repartíronose Galicia aproveitando a ausencia do noso monarca no ano 1071, pero D. García non renunciou tan fácilmente ao intento de recobrar os seus estados, e parece ser que contaba co respaldo dos seus vasalos, entre eles destacadísimo o Conde Froila Bermúdez.
As letras castelás contan con seus romances: O ciclo poético de Zamora e o [do s. XIII] Cantar do Mio Cid.
Galicia conta coas historias recolleitas por un historiógrafo da Idade de Ouro cando as letras Galaico-portuguesas estaban en pleno esplendor; o fillo de D. Denis, rei juglar de Portugal, o Conde D. Pedro de Barcelos.
Dentro do contexto anteriormente citado creemos posible precisar o momento histórico [que inspira a ficción] dun espléndido relato do Conde de Barcelos  onde tras a tremenda forza épica se agachan feitos puntuales que deron pe ó relato da reacción galega.
A narración ten como eixo unha batalla que nos atrevemos a situar o 18 de xaneiro do ano 1071, cando o rei de Galicia, D. García estaba no [condado galego de] Portugal, á fronte dun poderoso exército como sabemos por unha reseña recolleita por FLOREZ contida no Cronicon Lusitano (17).

Era MCIX, XV Kalendas de febreiro. Os portugueses [= galegos] realizaron unha batalla contra o irmán do rei D. García (fillo) do rei D. Fernando. Tiñan entón como xefe de tropas nesa batalla ao Conde D. Nuño Menéndez; este morreu alí e todos os seus fuxiron. Así pois o rei García obtivo sobre eles unha vitoria no lugar que se chama  Pertalini, entre Braga e o río Cavado.

ÉPICA MORTE DO CONDE DON RODRIGO FROILAZ A MANS DE RUI DÍAZ O CID, NO NOBILIARIO DO CONDE DE BARCELOS

De novo veremos como ao parecer o Conde de Barcelos extrae o seu relato nunha materia de carácter épico, que máis parece ter a estrutura dun romance que dunha crónica histórica, na que destaca a forza dramática, a viveza das accións e sobre todo, a calidade tráxica que imprime ao desenlace fabuloso: a morte heroica de todos os membros da dinastía trasanca [mellor que trasanquesa], cousa que, como veremos, non sucedería así.
Convén advertir que seguindo a nosa interpretación o Conde de Barcelos confunde  ao conde  Froila Bermúdez co seu fillo  Rodrigo Froilaz; é a Froila Bermúdez e non ao seu fillo a quen se deben atribuír estes feitos.
Tamén outorga aquí o autor o título [que tomaría o seu sobrino Fernán Pérez de Trava por primeira vez] de Conde de Trastámara (lit. tralo río Tambre, Tras-Támara) a D. Rodrigo Froilaz , fillo de Froila Bermúdez, que sabemos foi almirante dos portos de Galicia e casouse con Guncina González. (18) Con todo porque creemos que este relato malia as justificables carencias de rigor baséase nun feito histórico de gran transcendencia (alterado quizá por unha tradición épica que sería recolleita e elaborada por D. Pedro) reproducímola a continuación.

5.

Dom Rodrigo Frojaz de Trastamar nom sequiz chamar Conde, pero que avia o Condado de Trastamar, e outras grandes terras. Em aquel têpo chamavaõ as grandes terras, que davaõ os Reys a os fidalgos, Condados; e por esso ae chamavaõ os demais de aquelles, a que as davaõ, Condes. Este D. Rodrigo Frojaz, em fendo muy moço foy muy guerreyro contra os Mouros, em tempo del Rey D. Fernando o que partio os reynos por seus filhos, o Infâte D. Sancho, o Infante D. García, o Infâte D. Afonso; e desta partiçom seguiose despos gram dano, porque el deo a D. Sancho mayor Castella e Navarra, e Estremadura; e deo a D. García Galiza, e o que avia em Portugal” […] [como si Portugal non fora parte de Galiza!!]; “e deo a D. Afonso o Reyno de Leaõ; e D. Rodrigo era Vassallo del Rey D. Garcia de Portugal [= Galicia, a historiografía nacionalista Portuguesa, como a Española nega que Portugal se independizara do Reino de Galicia], e vêdo el, como este Rey D. Garcia tinha hû privado, em que punha toda sua fiuza, e falava com el todos seus feytos apartadamente, e he dava muy maos consellos, extremadamente em percebimêto de guerra, que avia de aver com su irmaõ el Rey D. Sancho, e q nom falava estes feytos, nem com os ricos homes seus, nem con aquelles que em tal feyto o aviaõ de aconselhar, e servir; chamou hû dia os ricos homes, e todos a huâ voz pedirom a el Rey por merce, que lançasse de sa caza a quelle privado, e el Rey nom os creo: e o privado acrecentou em seus maos conselhos, cada dia mais; e vendo D. Rodrigo Frojaz a sa maldade, e como fazia perder a el Rey sá terra, hu dia entrou pello Paço e matou hi o privado;

e el Rey ouvese desto por muy viltado; e D. Rodrigo Frojaz partiose del Rey com grâdes companhase indose a França a tirar su conselho, veyo recado a el Rey D. Garcia, que o Cõnde D. Garcia de Cabra, eo Cõnde D. Monsom, eo Cõde D. Nuno de Lara (fol. 7,n. II) lhe vinhaõ correr a terra com todo o poder del Rey D. Sancho. Em esto ouve conselho com os bons da terra, e elles todos a huâ voz o aconselharom, que mandasse por D. Rodrigo Frojaz, ca esse era o que lhe poeria pecebimento em todos seus feytos. El Rey D. Garcia mandoulhe sa mensage por dous seus cavalleyros, na qual lhe mandou dizer, que el Rey D. Sancho lhe queria filhar o Reyno; que lhe rogauva, se viesse logo para el, ca el lhe perdoava, e perdia del toda sá sanha. Esta mensage chegou a Navarra: el vendo, que el Rey Garcia era bom, e de bons feytos, verdadeyro, e que em el avia toda a verdade, veyose logo para el; e dobroulhe el Rey a contia; e os Condes D. Nuno de Lara, e o Cõnde D. Garcia de Cabra, e o Conde Monsom corriaõ lhe já a terra; e el Rey estando em Agoa de Mayas a par de Coimbra, chegou D. Rodrigo Frojaz, e el foy com el muy ledo; e demandolhe confelho, de como avia de fazer a os Condes, quelhe corriaõ a tera; e elle lhe respondeo; senhor, eu leyxey a terra de Portugal por fazer aguizado, por que era vosso vassallo, e nom demadey conselho com el Rey D. Sancho, por que era certo, que era vosso imigo, e ora venho por servirvos, e por deservir a el; e vos senhor nom devedes de aver batalha com Condes, mas mandade hi estes bons fidalgos de Portugal, co quem tenho grâdes devidos; e eu yrey hi com elles, e ou elles venceraõ, ou eu hi morrerey com elles e el Rey dixe: entedo, que tal sondes vos; que bem posso ser escuzado desta fazenda por vos; mas eu quero hi ser; e em esto parecerom os pendoês dos Condes e el Rey dixe, que os ferissem; e a batalha foy muy crua, entre os Portugueses, e os Castellaos; e D. Rodrigo Frojaz entrou pellas hazes, e seus irmaos, o Conde D. Pedro. Frojaz, e o Conde D. Vermui Frojaz, e alli foy a batalha muy grande;

assi q os Castellaos a nom puderom sofrer, e morrerom hi Castellaos 540. e morreo hi o Conde Dom Fafes Sarracem, q era rico home, e muyto honrado, e muytos dos seus cavalleyros, e outra muyta conpanha de Portugal [= Galicia], q passarom de 220 cavalleyros; Este D. Rodrigo Frojaz foy mal ferido em ponto de morte. A el Rey D. Sancho forom estas novas, como os seus eraõ vencidos, e foy desto muy sanhudo, e juntou todo su poder, e veyo sobre el Rey D. Garcia, hu estava em Santarem, e el Rey D. Garcia ouve su confelho com os bons, que com el estavaõ, e hus diziaõ, q o poder del Rey era grãde, que defendesse sas fortalezas; e utros dizaiaõ, que vinhaõ muy agudos para a batalha pellos parentes, que lhes matarom em primeyra fazenda, e que por esto, q era bem de espacar a lide, e quando se quizesse tornar el Rey D. Sacho, entom seriaõ mais poucos, e cansados; e achariaõ a lide mais resece.

Cabaleiro nunha actitude que foi asociada ao kung-fu. Libro de Lanzarote do Lago e outras Novelas Arturicas, Norte de Francia S. XIII.  Beinecke Rare Book & Manuscript Library, MS 229, fol. 326r

D. Rodrigo Frojaz respondeo: senhor el Rey D. Sancho he de mayor poder que vos, e ha mores longas, e a longa pode soster melhor a guerra, e irvos ha conquerendo o reyno pouco a pouco, e vos avede fiuza em Deos, e no juramĕto, q feze Rey D. Sancho a vosso padre, quãdo vos deo este Reyno, que vos nunca delle desapoderasse, e avede fiuza em estes bons fidalgos de Portugal, que sempre guardarom verdade e lealdade, e ide á batalha, e mandade a o Conde Dom Pedro Frojaz, e a Code Dom Vermui Frojaz meus irmaos, e a o Conde Dom Garcia, e a o Conde Femao Pires meus sobrinhos, que vamos de hum e destes muy bons fidalgos Portugueses, e leyxade a nos a escolheyta delles, quaes iraõ, e dadenola dianteyra; e el Rey, e todos os fidalgos forom em este coselho; e postaraõ suas hazes na quel campo, em que estaõ hora as vinhas. E D. Rodrigo Frojaz acaudellou a quelles, que hi estavom, e olhou hu estava el Rey D. Sancho, e  rompeo por todas as hazes; e a lide foy muy grande, e muy crua; e D. Rodrigo Frojaz esforcava muyto aquelles, que o acompanhavaõ, e faziaõ grandes feytos pello corpo; alli foy a perfia grande entre elles, de hus e dos outros; alli, que os Castellaõs nom puderom sofrer, e chegou alli, hu estava el Rey D. Sancho, e prendeo, ca hi forom os Castellaõs vencidos; e D. Rodrigo Frojaz mandou dizer a el Rey D. García, que el Rey D. Sancho era preso; e que chegasse hi, e entregarlhoia; e os mensajeyros forom estes: D. Gomes Echiguis, que foy muy bom fidalgo; este foy o primeyro, que pos a lança em el Rey D. Sancho. O outro foy D. Moninho Hermigis. Este fez em esta lide muyto bem pello corpo, e na primeyra lide de Coimbra derribou do cavallo o Conde D. García de Cabra, e outros muytos cavalleyros, ca elle era de gram força, e de gram coraçom; este foy na lide, que ouve o Code D Frojaz Vermuis com el Rey de Leaõ, e foyna entrada de Astorga, quando a entrou o Conde D. Frojaz Vermuis; e a D. Rodrigo Frojaz abriromselhe as chagas, que ganhara na primeyra lide, porque ainda nom era bem guarido; e dixe a os mensageyros, que fossem azinha com esta mensage a el Rey, ante que a alma lhe saise do corpo; e os mensageyros, forom a el Rey, y dixeromlhe a mansaje; e el Rey foy muy ledo da prissom de su irmaõ, e foi triste, por que se temeo de perder D. Rodrigo Frojaz; e chegou logo hi o Cõde D. Pedro Frojaz su irmaõ, e dixe: Señor, bom presete vos tem a qui meu irmaõ, mas perdeo o corpo; e dixe el Rey com grandes suspiros, e lagrimas: se el perdeo o corpo, ganhou gram prez e honra a os de su linhage. Dixe entom D. Rodrigo Frojaz: senhor, sondes entregue de vosso irmaõ, que vos queria deserdar do reyno; e el Rey dixe: sisom. D. Rodrigo Frojaz lhe dixe: agradecey a Deos, e a eses bons fidalgos de Portugal, ca sempre forom bons a os senhores, e amarom verdade, e beyjoulhe entom a maõ, e encomendou a alma a Deos, e morreo ante, que el Rey de ahi patisse; e el Rey entregou logo el Rey D. Sancho a quatro cavalleyros, que lho guardassem; e el foyse por o alcance dos Castellaõs. Aquelles cavalleyros, a que el o entregou, nom pugerom em el guarda, qual devirom, e fugio, e foyse para hua serra, onde achou grã parte dos seus. Estando alli apareceo hu pedom, e hus 300 de cavallo, e dixerom a el Rey D. Sacho: senhor, vemos vir hu pedom verde, e parece o de Rui Diaz o Cide; e el olhou por elle, e conheceo, e desto foy muy ledo, e dixe a os fidalgos: alegradevos, e esforzade os coraçoes, ca Deos quer q eu cobre o meu reyno, q me tem forçado meu irmao el Rey D. Garcia, pois sai da prisom, e vi a morte do bom D. R. Frojaz, que me prendeo, e me chega a bemaventurado Rui Diaz. El Rey D. Garcia, tornandose muy ledo do encalço cuydando, q tinha preso el Rey D. Sãcho su irmao, e desto se vinha muyto louvando a os fidalgos, pero q se maldizia de la perda, q fezera do bom fidalgo D. R. Frojaz; e departindo em esto virom vir el Rey D. Sancho y conheceo o pendom de  Rui Diaz; e lli foy el Rey D. Garcia ferir em elles, e a lide foy muy grãde e perfiosa, por q os del Rey D. Garcia eraõ cãçados da primeyra lide; e polla virtude de Rui Diaz foy preso el Rey D. Garcia, e mortos muytos, e muy bõs de huã parte, e da outra; e alli morreo o Cõde D. Pedro Frojaz e D. Vermui Frojaz irmaõs de D. Rodrigo Frojaz, e dous Condes filhos de D. Pedro Frojaz. O Code D. Rodrigo Frojaz o bom foy cazado com D. Moninha Gonçalyes filha de D. Goçalo Medes da Maya o Lidador, e de D. Leonor Viegas…” (19)

Termina o nobiliario de D. Pedro este relato épico, dun modo que nos recorda o último acto dunha ópera, coa prisión do rei de Galicia e morte de toda a familia condal trasanca.
Saliéntase ao longo do relato unha virtude da nobreza galega que afunde as súas raíces na Idade do Ferro: a devotio, a fidelidade vasallática. Fidelidade que, certamente, caracterizaría a esta nobre dinastía e terá o seu arquetipo na figura de D. Pedro Froilaz, Maior Conde de Galicia.

EPÍLOGO

Eliminado políticamente o rei de Galicia no mesmo ano de 1071, os reis de Castela e León reúnense en Burgos para repartirse o botín do rei García [: o maior, rico e poboado reino peninsular,  Galicia].
Sancho firma diplomas como reinante en Castela e en Galicia.
A concordia durou pouco. A primeiros do ano 1072, Sancho derrotaría nos campos de Golpegeira, preto de Carrión, a D. Alfonso e Doña Urraca, que manexaba, polo que parece, aos seus irmáns como quería, fixo que se desterrara, “para protexelo”, a D. Alfonso, como fixera con D. García, mandándoo á Corte do seu tributario, o rei mouro de Toledo.
Pero o astuto Alfonso tiña recursos, o resultado destes quedou na memoria popular en forma dun romance: o cantar do cerco de Zamora, onde o nobre Arias Gonzalo advirte ao rei:

Sobre el muro de Zamora
vide un caballero erguido;
al real de los castellanos
decía con grande grito:
—¡Guarte, guarte, rey don Sancho,
no digas que no te aviso,
que del cerco de Zamora
un traidor había salido:
Vellido Dolfos se llama,
hijo de Dolfos Vellido […]

, e ficou na historia coa violenta morte de Sancho.

Sancho, o Cid e a hoste, cercaban Zamora. A cidade íase a render, e ocorreu o milagre. Un ‘emisario de Doña Urraca?’ émulo de Mucio Scevola tería unha intervención máis feliz con D. Sancho que con Porsenna o romano. O 7 de outubro de 1072, entrou no campamento castelán e atravesou ao rei D. Sancho cun certeiro venable. Mentres Scévola foi un heroe exemplar para o mundo clásico, Belliti Adelfis magni traditoris será rexeitado pola mentalidade cabaleiresca do século XI e desta forma, recriminado polos monxes redactores do epitafio, quen no sarcófago de don Sancho, no monasterio de Oña, panteón dos Condes de Castilla, escribiron:

Sancho, corpo de Paris, Héitor feroz coas armas pecháronte neste sartego xa feito tebra e po. (20)

 Esta guerra foi de gran impacto para todos os estamentos dos reinos cristiáns nela involucrados.
Alfonso e García estaban en terra de mouros no destierro cando morreu Sancho. Non ten explicación que o rei de Toledo deixase marchar a Zamora onde estaba Doña Urraca ao rei Alfonso. Non sabemos si tivo ou non que ver nesa morte, pero desde ese momento Urraca levaría o título e dereitos da condición regia.
O [tardio] poema do Cid conta como Ruy Díaz contentárase con facer xurar ao rei unha protesta pública de inocencia para aceptalo como señor ‘en Santa Gadea de Burgos, do juran los hijosdalgo’.
En tanto se achegaba D. García e o Cronicón Compostelán: A Historia Compostelana  inserida ao remate do tomo XX da España Sagrada refire que tralo triunfo de Alfonso sobre Sancho].

Enteirado destes feitos o irmán deste, García, que fora botado ao exilio de Sevilla, dirixiuse xunto ao seu irmán Alfonso, que como dixemos gañara un reino, con máis satisfacción que fortuna, pois este Afonso, aconsellado pola súa irmá Urraca, prendeuno o día III dos Idus de febreiro da Éra MCXI (13 de febreiro de 1073) e o fechou na cadea , téndoo alí ata a súa morte.

O rei García morrería en VI feira (venres), o día XI das Kalendas de abril da Era de  MCXXVIII (22 de marzo de 1090); ao seu enterro acudiron case todos os bispos e abades de Galicia e León, e o enterraron cos honores reais que en vida lle foran negados (21).

OS PETRIZ E ALFONSO VI

Convencer aos Froilaz da nova legalidad foi doado?, deixaríase a familia levar das razóns de estado alegadas polo rei Alfonso VI? As razóns que dera Alfonso VI aos vasalos de D. García viñan ser que conviña telo resgardado dos seus inimigos porque era moi débil.

Podemos asegurar que Alfonso VI foi o aio do Conde D. Pedro Froilaz, como se desprende da donación por Doña Urraca de Sobrado aos fillos do Conde. César ao falar dos Galos di que os seus fillos non aparecían en público cos seus pais ata tomar as armas.

En Galicia, como en Irlanda e entre os germanos, afacíase entre os nobres mandar criar aos fillos con pais adoptivos dunha gran casa [o que se chama  fosterage]. Neste contexto e caso concreto Sería o Conde D. Pedro un refén criado na casa de D. Alfonso como garante da inactividad de Froila Bermúdez, que non morre ata 1091?
Probablemente si, e a documentación de Xuvia parece suxerir que o Conde Froila Vermúdez só aceptaba a Alfonso VI como rexente de Galicia, non como rei. Nestas condicións e forzado polo feito de te-lo seu fillo como refén de don Alfonso, o Conde Froila Vermúdez loitaría como vasalo ao lado -e o desastre de Sacralinas así o mostra- do rei, mais sen recoñecelo nunca.

Pola contra, ben ou mal, o fillo de Froila Bermúdez, o Conde D. Pedro e Alfonso VI, o seu [aio], ‘pai’ adoptivo, parece que se entenderon. A familiaridade da relación entre o Conde D. Pedro e o Conde de Galicia, o nobre burgundio Raimundo, casado coa filla de Alfonso VI, Doña Urraca, pode ser comprendida neste contexto tal e como deixa ver imprecisamente a Historia Compostelana, e tamén a paciencia que mostraría o Conde D. Pedro Froilaz con a raiña Urraca, no longo calvario para impoñer a Alfonso Raimúndez como rei de Galicia.

As liñas da política desenvolvida por Alfonso VI parecen, vistas desde a [historiografía pro castelán da] última década do século XX, ter dúas direccións: unha, afianzar a supremacía de Castela-León sobre Galicia e os estados cristiáns e musulmáns; outra, tratar de introducir as novas correntes relixiosas que causaban estragos en Europa, nos seus reinos: a liturgia romana e a cultura dos grandes mosteiros franceses. Isto último contaría en Trasancos co apoio forzado polas circunstancias da familia dos Froilaz. En canto ao primeiro, D. Pedro abofé que non ía consentir que sucedese nunca.
Como dixemos, D. Froila Bermúdez morreu un ano despois do falecemento do seu señor o rei D. García, en torno ao 1091 -e non no ano 1089 que figura na [minuta coa] noticia do traslado do seu corpo ao monasterio de S. Martín de Xuvia- coa amargura de ver ao rei polo que tanto se esforzou [a el debemos atribuír con probabilidade as fazañas que o Conde de Barcelos atribuíra ao seu fillo D. Rodrigo Froilaz ] morto no cárcere.

A situación xurídica do rei de Castela e León en Galicia comprometida, obrigou a Alfonso VI a poñer a Raimundo de Borgoña á fronte como Maior Comite, o segundo en rango despois do rei,  do reino de Galicia. Pretendía cunha man dar a este reino certa sensación de autonomía e, como outras veces ocorrera no pasado, telo ben suxeito coa outra.
Si o creador da dinastía [que chamamos]  Petriz, o Conde D. Mendo ‘da estirpe dos godos’ traído desde Roma polo destino á Terra de Trasancos, coa intención de ser rei de Galicia, non puido ao final cumprir o seu proxecto, desbaratado sen dúbida ao romper as galeras, naos e baixels contra o cabo Prior nunha -aunque o conto non sexa tan explícito- tempestade, convén saber que houbo na nosa historia un momento no que o Conde de Galicia,   Don Pedro ‘Petriz’ Froilaz , estivo en disposición de facer un rei da sua linaxe aínda que tivera que pactar co demo para iso. Galicia, ao noso xuízo, ten motivos para lamentar que non o fixera.
Na tendencia galega repetida durante toda a Idade Media a manterse ao marxen de León -Galicia nunca pertenceu a León, foi sempre ata o final do Antigo Reino un reino propio, independente dos demais-, escondíase a promesa de Alfonso VI ao borgoñón Raimundo, Maior Conde de Galicia (á súa morte D. Pedro herdaría o título) de que o fillo que tiña con Doña Urraca, Alfonso Raimúndez, herdaría Galicia á súa morte. No seu momento veremos como o Conde D. Pedro Froilaz conseguiu que esta promesa se cumprira logo dun longo, duro e difícil acontecer que quebrantara súa Casa e, de resultas diso, Trasancos viuse profundamente transformado.
Trataremos agora algúns aspectos da actuación do Clan Froiláz  na Terra de Trasancos, e moi detidamente en Pedroso e Xuvia.

DONA MUNIA E PEDROSO

Dun escuro e pouco coñecido matrimonio? do Conde Froila Pérez Bermúdez (só nun documento de S. Martín de Xuvia ou Tartares aparece o seu apelido Petriz, Pires ou Pérez, introducido entre o nome e o patronímico) cunha dama nobre,  Dona Lucia, tivo o Conde unha filla excepcional pola súa calidade, formación, bondade e valentía. Xa muller, Doña Munia Froilaz, dona belida das lendas, na súa longa vida gozou, con razón, de fama de Santa. A súa morte sería longamente recordada na memoria histórica da Terra de Trasancos, por ser a fundadora do desaparecido e, segundo os que a viron, fermosísimo mosteiro de S. Salvador de Pedroso.
O recordo da súa tráxica vida mantívose vivo nas comarcas veciñas como a Terra de Cedeira, antiga Arrós, dando orixe a unha lenda popular que pervivió ata os nosos días. Malia a súa condición non foi unha muller ditosa, perdeu ao seu fillo afogado no Mar da Xoiba, logo ó seu marido, que non chegaría a ver terminado o monasterio de San Salvador, que ambos facían en Pedroso en memoria do fillo, perdendo tamén dous anos despois da fundación deste monasterio, á súa filla Doña Mariña.
Doña Munia, prolix bene natorum, como correspondía á súa posición, elevadísima dentro da nobreza galega, casouse cun nobre, Payo Menéndez, dono da maior parte das terras, facendas, (uillae e serviçialias) que se estendían entre Ortigueira e Valdoviño. (22)
Como xa dixemos, a morte do seu fillo, herdeiro varón da familia, un duro golpe para Munia e Payo, causou tanto impacto popular que deu orixe a unha hermosísima lenda mantida pola tradición oral, onde a condición social de Munia sería popularizada e abaixada co paso do tempo, converténdose en campesiña, probablemente nos últimos séculos da Idade Media, cando a condición verdaderamente criminal da nobreza, excluía a posibilidade (a ollos dos labriegos), de que houbese algún bo nobre algunha vez. En realidade, Munia nunca levou o título de Condesa, ao que tiña dereito polo seu nacemento, quizá por humildade.
No anterior volume da Historia de Narón, vimos ao analizar unha serie de lendas relacionadas co Ciclo de Valverde (23) a importancia que ten en Galicia a trasmisión oral na conservación da memoria histórica, que en ocasións se remonta ata a Idade do Ferro, leva a considerar á nosa terra como un ‘vivinte fósil’, como a definiu un gran antropólogo desta centuria.
Por iso creemos conveniente achegarnos primeiro a Munia Froilaz, que vive na memoria polo impacto popular do seu drama persoal: a violenta perda  do seu fillo e do resto da súa familia pouco tempo despois.

MUNIA, LENDARIA NA MEMORIA DO SEU POBO

O recordo conservado polo pobo, a súa persistencia fronte ao abismo devorador do tempo é para nós testemuña tan valiososa como a información que dorme nos diplomas.
Un viaxeiro romántico, Francisco de Paula Mellado, recolleu así un conto un día que fixo noite en Cedeira.

Nodriza multi-tarea con ola do leite,  camiñando con zancos e contrapesos. Royal British Library 10 E iv.

“Nos turbulentos séculos da Idade Media, unha honrada labrega chamada Munia, nova e casada cun home a quen amaba moito, deu a luz unha criatura morta, circunstancia que fixo que a elixiran para nodriza dun neno nado dous días antes de dona Aldonza, muller do señor feudal do territorio. Alvar, esposo de Munia, por aquel entón ausentouse seguindo o estandarte do seu señor na guerra, e a labriega esmorecía e pensaba día tras día no regreso do seu marido. Un día que a Dona do castelo ausentouse un momento do mesmo para ir en romaría a unha ermida veciña, estaba Munia co tenro meniño no seu colo, sentada á beira dun río, cando de súpeto desatouse unha treboada e un raio caeu non lonxe dela. Estarrecida e arroubada polo arrepiante son  do trono, deixou caer ao neno que rodou ata o río mergullándose para sempre nas augas. Munia, case tola, diante semellante malafada arrozouse polos campos e montes, e a súa estrela guiouna ao camiño que traía Alvar, que ledo volvía ao castelo a anunciar o retorno do seu señor victorioso dos mouros.
Munia sen fala caeu esgarecida nos brazos do seu esposo, quen ao fin conseguiu acordala, e que lle explicase o terrible suceso. Alvar levou á súa esposa á cabana dun pastor que preto de alí estaba deitouna para que se recobrara mentres velaba pola súa seguridade diante da porta. Foi ao amencer logo dunha longa noite de trebón, cando o saión do castelo seguido dalgúns homes de armas chegou preto da cabana que acollía aos esposos. Eran os enviados de Doña Aldonza que ao entrar na súa fortaleza soubo da morte do seu tenro fillo e da fuxida do ama de casa. Aquela nai abatida, armada do omnímodo poder do feudalismo, ordenara que lle trouxesen a cabeza da súa vasalla, que deixara perecer ao fillo que lle confiara. Pugnaba o saión por entrar na cabana para apoderarse da súa vítima, pero Alvar botado aos seus pés estreitaba fortemente os seus xeonllos pedíndolle non lle privase dunha esposa que formaba a súa ledicia e á que amaba máis que a súa propia vida. Nada podía ablandar ao servo encargado daquela sanguenta ejecución. e xa ía, auxiliado polos homes de armas, a penetrar o asilo de Munio, cando Alvar concibiu de súpeto unha idea terrible aconsellada polo ardente amor que profesaba á súa xoven compañeira “lévalle”, -dixo ao saión-, “a miña cabeza á señora en lugar da de Munia e non turbes o seu soño. Estás tolo? Contestoulle aquel. Si, ¡polo Ceo! Accede aos meus rogos… toma esta bolsa que collín en tómaa dun castelo mouro, máis lévalle a miña cabeza ao ama e ceiba á miña esposa”. Consentiu por fin o verdugo señorial no troco, e o xeneroso Alvar baixaba o pescozo dócilmente baixo a brosa, cando se abrazou a el a súa esposa que escoitara as súas derradeiras palabras. Naquel momento, a machada levantada caeu, e feriu de morte a ambos esposos. Dous recios e ergueitos piñeiros cuxas ponlas confúndense e cuxos troncos están case o un á beira do outro sinalan o lugar da súa tumba”.

Esta é a versión dun conto popular escrito en pleno romanticismo polo autor de “Recuerdos de un viaxe a Galicia”. (24)

A morte do seu fillo, afogado no Mar dá Xoiva foi tamén en Trasancos transmitida e conservada na memoria dos pedrosanos ata a Idade Moderna, e coñecémola por un Apeo de Pedroso de 1549. (25)

O MAIOR MOSTEIRO ROMÁNICO DE TRASANCOS

Non coñecemo-lo nome do meniño pero si que Paio Menéndez e súa esposa decidiron facer un mosteiro dedicado a S. Salvador en Pedroso para preserva-la memoria e polo remedio da alma do seu herdeiro.
Pero Paio Menéndez non chegaría a ver terminado o templo, dun purísimo románico, que se construía no momento de apoxeo deste estilo, sen ningunha deturpación estilística provinte de reaproveitamento dos materiais ou adaptacións á estruturas preexistentes ó ser un mosteiro de nova creación e feito dunha tirada de acordo co programa inicial, pero esta é outra danza

Morreu, avanzada a obra, deixando unhas importantes mandas testamentarias a S. Martiño e instituyendo como herdeira dos seus bens á súa esposa.

Sobra considerar que puido supoñer para esta rama do clan trasanco a perda do herdeiro. Por sorte Munia era, como tódolos Petriz, dunha piedade relixiosa patológica; por iso, a irmá do Conde de Trava (ligado a este topónimo non por nacer en Trava, como ligeramente afírmase) e Galicia, D. Pedro Froilaz, trala morte do seu marido acaecida en 1096, ou pouco máis adiante, decide refuxiarse e vivir retirada no mosteiro de S. Martiño, compensando coa relixión a súa soidade.

Coñecemos o testamento do seu riquísimo marido e sabemos que Munia investiría así todo o seu capital na construción e dotación do seu mosteiro de San Salvador de Pedroso e o que lle quedou, cumprindo a vontade do seu marido, deuno ao monasterio de S. Martiño, onde residiría, ata o seu morte, en compañía da sua irmá Visclávara.

TESTAMENTO DO MARIDO DE MUNIA

Este é o testamento de Paio Menéndez:

Isto é o que eu, Paio Menéndez, dispuxen (ordinacio quae ordinavi) mentres vivo por man do abad Don Munio albacea de todas as miñas cousas logo da miña morte:
En primeiro lugar, mando enterrar o meu corpo no monasterio de S. Martín, si a morte me sorprendese na Terra de Trasancos. Si morrese en Ortigueira, mando que se sepulte o meu corpo no monasterio de S. Paio. Pero con independencia do sitio onde vaia a morrer, mando que a miña herdade téñaa a miña muller mentres viva, e que con ela sirva ao lugar onde sexa enterrado e á súa morte, no estado en que ela tivese poboada esa herdade, así eu a mándo logo ao monasterio de S. Martín: A uilla de Ínsua enteira e a de Martín tal e como a teño ou a debo ter, polos seus lugares e terminos, como se determina [a uilla de Martín] polo muro de San Cristobo e vai por el ata a Lagoa (un túmulo) de encima de Doniños e polo villar de Paonte e de alí por Vista de Brión como vai á Lagoa de sobre Brión e baixa logo ata Cavalaria ó villar que chaman Pazos, xunto á igrexa de S. Pedro de Loura. [A uilla de Ínsua] determínase por Donelle e de alí pasa por Crecente, e outra uilla que chaman Loira Vedra (Laura Vetera) que a posúa Doña Munia Froilaz na súa vida e á súa morte que quede ao monasterio de S. Martín. Mando á miña filla Mariña Peláez, en beneficio a uilla de Souto que xace no val de Doniños e ela e o seu descendencia sirvan sempre ao mosteiro de S. Martiño.

Mando ao mosteiro de S. Paio de Ortigueira a uilla de Aluurci e a uilla de Lobeiros (Lupeiros). A S. Xoan de Caaveiro mando o terzo da uilla de Quintana que xaz contra o río (rio adverso); si alguén de entre os parentes ou os estranos, infrinxire as disposicións arriba enumeradas sexa maldito, excomungado e condenado xunto con Judas ‘o Traidor’, e tragado pola terra fique ao lado de Datán e Abirón. Eu Paio Menéndez asino nesta escritura coa miña man [Signum] e a X das Calendas de febreiro (23 de xaneiro de 1090). Era MCXVIII
Testemuñas: Pedro Froila Confirma: Abba Pedro, abba Martín, abba Gonzalo, Payo presbítero, notario Pedro tansladouno [Abba é tamén o título dos arciprestes] (26)

Cando Paio fai o testamento aínda vivía Mariña a filla de ambos. A morte do seu marido, Doña Munia decidiría ingresar no mosteiro bieito dúplice de S. Martiño de Xuvia.

Pronto se formaría en torno a ela unha fama de santidade que se estendería como o aceite pola Terra de Trasancos. Sabemos (27) que para moitos tela no monasterio supoñería un alivio e garantía de xustiza. Para os monxes afeitos a ter no monasterio con frecuencia a Froila Bermúdez e aos seus fillos, en cambio a presenza continua no monasterio de Doña Munia e á súa irmá Visclávara ben puido ser algo incómodo, terían que andar con coidado na súa presenza ou polo menos manter as formas, porque aínda que o monasterio atopábase baixo a autoridade incontestable do abade Munio, seguramente membro da familia condal [irmán de Munia], pola posición que ocupaban, os desexos destas mulleres piadosas e o seu excesivo cio debían pesar como unha losa no mosteiro. (28)

Debémoslle todo o que sabemos de Pedroso ao grande historiador da Terra de Trasancos, D. Enrique Cal Pardo. Sabido é que ata a publicación de seu libro O monasterio de S. Salvador de Pedroso en terras de Trasancos. Colección Documental, prácticamente  nada se coñecía deste monasterio, salvo illadas referencias privadas de contexto. Coa súa publicación, a Terra de Trasancos ten o privilexio de contar cun fermoso, espléndido, titánico traballo, monumento á intelixencia que per se xustifica unha vida vizosa dedicada ao estudo. O noso […] esforzo de investigación estará cheo de continuas referencias agradecidas á seu trabalho.

FUNDACIÓN DO MONASTERIO DE SAN SALVADOR DE PEDROSO

Polo alcance que o Mosteiro de Pedroso, frigresía do actual concello de Narón, tería durante toda a Idade Media na Terra de Trasancos e polo interese que ten súa divulgación creemos conveniente transcribir o texto da súa fundación.

30 de xuño de 1111

Baixo o mandato do noso ínclito Redentor, que co Creador foi creado, e co Espírito Santo tres en Persoas e un en deidade permanece, Deus verdadeiro polos séculos infinitos.

Munia Froilaz funda un mosteiro -a igrexa deste mosteiro era a maior da terra de Trasancos, e mais fermosa segundo as testemuñas do Apeo de Pedroso que a de Xuvia- en honor de San Salvador, pola alma dos seus fillos. Ata aquí todo correcto. Pero poderiádesvos imaxinar por que escolleu tan apartado sitio?  ” […] a herdade miña de Pedroso, dita Vineola [pequena viña] si queremos chamala con propiedade, e está situada no Territorio de Trasancos, contra o río Xuvia, baixo o Monte Agudo” […] onde elixín edificar unha igrexa so a advocación do noso Señor Salvador Jesucristo baixo este tenor: que ese lugar fose sempre unha casa de oración e un lugar de habitación para servir a Deus. […] que (pertenza) ás xentes que procedentes das catro partes do mundo alí quixesen facer servizo a Deus] Poderiádesvos imaxinar as razóns polas que pensa que acudirán xentes procedentes das catro partes de mundo? Non foi doado resolver o misterio. A realidade supera á ficción.

Logo, eu, Munia, devota a Deus, filla de don Froila e doña Lucía, escrava das escravas de Cristo, movida por Inspiración divina, ofrezo ao Deus e Redentor noso, polo remedio dos meus pecados e polos dos meus pais antes citados; do meu marido Don Paio e a saúde do alma dos meus fillos, a herdade miña de Pedroso, dita Vineola [pequena viña] si queremos chamala con propiedade, e está situada no Territorio de Trasancos, contra o río Xuvia, baixo o Monte Agudo, onde elixín edificar unha igrexa so a advocación do noso Señor Salvador Jesucristo baixo este tenor: que ese lugar fose sempre unha casa de oración e un lugar de habitación para servir a Deus.
Por iso prohibo que nel membros da miña familia, estraños ou persoas viles teñan parte nin para dominar [posesión] nin para mandar [jurisdicción]; senón que (pertenza) ás xentes que procedentes das catro partes do mundo alí quixesen facer servizo a Deus.

Chegoume dita villa por dereitos de sucesión do Conde D. Vermudo, avó meu e caeume en división entre os meus irmáns polos seus términos que son: polas dúas Mestas (lugar das Mestas) e logo polo medio do monte de Bazón, tende cara a Auga Luz e logo a aquela Cidade (Castro de Eiravedra) e sae polos montes ata o término de Santa Mariña e logo polo auga de Cabezal (Quambazale, 1111; Cabazal 1755, actualmente Cabezal) ata que entra no auga do río Xuvia e tende por ambas Mestas por onde empezamos antes. Dentro destes términos atópase a igrexa de Santa María, esta igrexa así como toda a ‘creación’ que alí me corresponde mando que sempre permaneza no devandito lugar.

Concédolle alí a metade da miña villa de Ferrol e os seus homes e a villa de Canido e os seus homes e beneficios que alí teño. E en Placente una herdade de ganancia; en Sarrito e Modroçi (Sarria e Morrazo) una herdade de creación; en terra de Cedeira: A villa de Brexo, coa metade de Soutelo e unha herdade na villa de Ventosa e o seu villar de Freixito enteiro, e os homes e as heredades que lle pertencen. Na terra de Ortigueira: a igrexa de Santiago de Coiña, na súa totalidade; na villa de Moncelos dúas servicialias; da igrexa de Sta. María de Barbos, unha herdade; na villa de Quintá toda a miña direitura; en Couzadoiro, toda oa miña herdade e a creación; na villa de Espasante unha servicialia; en Luama (Ortigueira) outra; en Sisto e en Pousadoiro toda a direitura; en Coiña toda a miña herdade e creación; a metade da igrexa de Santiago de Landoi; a villa de Cabanan ; a villa de Monundelos (Cuiña) coa súa direitura. Na Terra de Trasancos a villa de Anca, tanto de herdade como de creación; en Neda, a miña direitura de villa de Merdeiros [Merdarios, “lugar de augas ou fontes”]; en Santo (Sancto) a herdade que foi de Vermudo Ordoñez e de Xeloira Suárez e de María Suárez, coas súas direituras; da villa dita ‘das viñas’ en Neda a carta íntegra de toda a herdade que xace entre Ponte e Ponte [da ponte de Neda á ponte de Xuvia], exceptuada a igrexa de Santa María que é do Mosteiro de Narón, a cuarta parte coa súa direitura [a outra carta dóaa no ano 1114 a S. Martíño de Xuvia]; a igrexa de S. Mamede de Attios coa súa direitura.

Paso do castro a uilla medieval (deseño de Carlos Alfonzo dirixido por André Pena). É evidente que a uilla de Narón, non é un núcleo urbano, como o que hoxe ten a Fidalga Cidade. Estamos falando dun pequeno espazo xurisdiccional rural. composto por varios lugares acasarados [en Galicia non hai aldeas, hai lugares], e pola uilla dominical, precedente do pazo rural, que é a casa do Señor ou do seu administrador: o uillicus.

A miña direitura da villa de Narón, xa dita; a villa integra de Pazos; a igrexa de Santiago de Marnela coa súa direitura e villa laical co seu villar de Cova de Loira; a igrexa íntegra de San Xiao de Lamas e a cuarta de Pazos.
Na vila de Santiago na praza [foro] maior dous solares con todos os seus dereitos que están situados entre duas congostras, isto é; un deles no lugar polo que entran ao Santo sepulcro, e o outro sito entre este solar e un pazo, un terreo con celeiro, cociña e cortiña, con saídas e muros de pedra.
En Terra de Montaos [Ordes], a metade de S. Pedro de Sestano coas súas direituras; en Sta. María de Parada, unha serviçialia; na villa chamada Coteses, a metade; na villa Lurie unha serviçialia de Munión, mal home [un meigo], coa sua direitura
En Terra de Bezoucos (Besancos) a metade da igrexa de San Xoan de Piñeiros (Fene) con todos os seus dereitos, tanto da villa laical como da metade de dous campos, nos que acostumo coller seis cuartarios.
En Piñeiros, a media ocatava que merquei da igrexa de S. Salvador, a miña porción. Na villa de Maniños dúas serviçialias. En Rillo, a herdade que pertence a Payo Vistrariz e outra que foi da villa de San Pedro; da igrexa de San Vicente de Meós (Mugardos) a metade; a totalidade da villa de Crabazaes.
Na ribeira de Miño, a terra que se chama Tábora (Tabulam) con todas as súas dereituras; a miña parte enteira da igrexa de S. Lourenzo de Doso e a metade desa villa laical con todas as súas pertenenzas e a totalidade do villar de Cerceiras, con todas as dereituras sobre ele; e a cuarta parte enteira do monte de Ancos,

Reconstrucción por José Ramón Fernández Villares, baixo a miña dirección, a partir dunha doela e dun capitel conservados, da Porta de Salvación do Mosteiro de San Sanvador de Pedroso.  Pág. 75 da obra Narón Un Concello con Historia de Seu aquí reproducida.  

que xace entre o río Xuvia discurrente ata o mar, e pola outra parte por Pouso e vai en liña recta ata o río Velelle (Velelle), discurrente ata a ponte da igrexa de Sta. María de Neda, con todas as suas direituras.
Todas estas cousas arriba escritas, tanto igrexas como herdades ou creacións con todas as direituras, oficios e prestaciones, dentro e fóra, polos seus términos e lugares antigos, coa igrexa que xa antes mencionei concédoas e ofrezoas ao señor Deus e Salvador noso Jesucristo, e para honor e reverencia de todos os santos, a fin de que mereza conseguir polos méritos e intercesión de todos eles a indulgencia de todas as miñas máculas [o día que me atope] ante a vista da claridade de Deus, baixo a autoridade de D. Pedro, bispo Mindoniense.
Por tal dereito, que esta a miña disposición, coa protección de Deus, sexa firme para sempre.
Oramos a ti, Señor Santo Pai eterno, omnipotente Deus, para que esta a miña disposición, en ti e por ti permaneza firme.
Si alguén, quen quer fose, intentase cambiar isto, si queira unha mínima parte, sexa excomulgado do Consorcio dos católicos, de Deus e do corpo e o sangue de Cristo e que na Terra persígao a vinganza divina, cheo o seu corpo de vermes, que lle saian por todas as partes, que perda a luz de ámbolos ollos e vaia ao inferno con Datán e Abirón comestos vivos, e que permaneza sepultado con Judas traidor de Deus; e por encima que pague á devandita igrexa dez mil soldos en moeda do Rei; e que pague o dobre de cada un dos delitos e disturbios que promovese. E que este documento sexa firme.
Feito na era de (milésima centésima cuadraxésima nona MCX (aspada)* VIIII a copia di: milésima décima nona MXVIIII) o segundo día das Calendas de xullo (30 de xuño de 1111). (29)
Eu, de nome Munia, serva entre as servas de Deus, este escrito que fixen voluntariamente, auxiliándome a graza divina, rubrico da miña man e confirmo.
Reinando o Rei Alfonso coa súa muller a raíña Doña Urraca, imperante o emperador o noso D. Alfonso coa súa muller Berenguela, desde Galicia ata Almería. (30)
D. Pedro, presidente da igrexa mindoniense, confirma este feito. Don Diego (Gelmírez) bispo da sé da igrexa de Santiago confirma. Pedro, bispo (Lucense) confirma. Alfornso bispo Tudense, confirma. Diego, bispo de Ourense, confirma. Conde don Pedro de Galicia, confirma. Rodrigo Froilaz, o seu irmán, confirma. O Conde D. Fernando coa súa muller a Condesa Doña Sancha confirma. O Conde D. Munio, coa súa muller Condesas Doña Lupa, confirma. Gonzalo Fernández, confirma. Estiveron presentes como testemuñas: Diego, Martino, Paio, Munio; Paio Cardeal, clérigo, que fixo este signo; Martino Pelagiades coengo da igrexa de Santiago e notario palatino da Curia Regia do rei D. Alfonso, fixo esta escritura e confirmouna coa súa propia rúbrica. (31)

Se ben descoñecemos cuantitativamente a extensión dás heredades doadas a Pedroso por Munia Froilaz, podemos albiscar algo.
A herdade de Pedroso era unha uilla, dita Vineola con propiedade, como subliña doña Munia Froilaz: propio vocabulo dicta Vineolam, “pequena viña”. Con todo a presenza da viña era aínda […] para uso doméstico e non [seríamasiva e] xeneralizada [para a exportación internacional por mar], como mostran os foros, ata o século seguinte impulsado ou seu cultivo pola aparición das cidades de Ferrol e Neda -o primeiro dato que coñecemos da plantación de viñas [- viño  branco, seguramente unha veriedade de alvariño,  para a exportación por mar, sobre todo a Inglaterra-]  é en Caranza no ano 1238, sendo, pola contra, [entón] abundantes as pumaregas como aínda se lles chama en Asturias, para produción de sidra da que a metade adoitaban pagar os locadores  ou concesionarios de foros deste momento como mostra un foro de Perlío mencionado no diploma de Xuvia de Adosinda Froilaz de 1116, tradición que pasaría, logo, ao pago da renda do viño.

Existían lugares acasarados, explotacións individuais con terras e todo o necesario para a subsistencia dentro do perímetro dunha casa ou uilla dominical, temos exemplos na Terra de Trasancos da sua presenza -en Pradeedo, O Val; e en Quintana, O Val)- á caron dunha primitiva rede viaria […] na que se dispoñían as casas [a cas o casa, é a unidade familiar] ou casais no medio das chousas ou campos cercados, cultivábanse en tenzas dividindo probablemente a terra en tres partes, unha para cereal de inverno sementada en outono [trigo], outro terzo, orxo e aveas na primavera deixando en barbeito outro terzo.

Nos campos pechados o gando comía o restrollo trala colleita e o barbeito. As propiedades pro indiviso, e unha vella tradición de usos agrícolas, comunitarios, obrigan a repartir os campos abertos entre os campesiños que cultivan o mesmo en longas e estreitas franxas ou tenzas onde traballan os bois e o pesado arado, sistema quizá utilizado tamén nas estivadas, e direitos comunais na terra inculta, soutos e fragas.

Non podemos falar de concentración do hábitat e parece que predomina un certo illamento e dispersión. Os casales, se atendemos ó indicador dos servizos ou pago dun animal por parte do vasalo ao Señor (que ten as súas orixes alén dá Idade do Ferro) (32) presentes no Apeo de Pedroso de 1549 (33) recollidos por D. Enrique Cal Pardo e ó feito de que no momento da deposición de testemuñas no apeo estes indican que as casas estaban arruinadas conservando só os formais (paredes) das pardiñeiras ou parrogueiras (casas arruinadas por telo teito de palla) utilizadas para garda-los apeiros; teremos probablemente que os primitivos casales, “casais” de Pedroso, unidades illadas de explotación, granxas agrícolas, foron: Painzás (paga un carneiro e unha cesta de pan); Cerdeiras (un touciño e un carneiro); o Castro, Eiravedra, (un cabrito); o Castro, Hermida (un cordeiro e un touciño); Budueiro (un cordeiro e un touciño); e a Hermida (cordeiro e touciño), existindo outros 15 ou 20 casales (34) do mosteiro de Pedroso, que tiñán en 1549 (35), arruinada a casa [agora parrogueira], probablemente do século XIII.

Coñecemos a extensión da feligresía do Pedroso actual, algo menor que a do deslinde de Munia: Ambas Mestas – Bazón – Auga Luz – Castro de Eiravedra – Montes de Sta. Mariña -Cabezal – Río Xuvia) que é de 980 Ha. Si a isto engadimos a metade da uilla de Ferrol [cunha escasísima e dispersa poboación xa que a maior parte de Ferrol estaba ocupada por a espesa fraga que sería doada a Alfonso Raimúndez polo Conde D. Pedro, irmán de Munia a quen lle correspondería a outra metade]; as [uillas -mellor que] uillae-, de Canido e de Narón entre outras, darémosnos conta da enorme extensión dos bens desta membro da dinastía trasanquesa nos seus territorios patrimoniais. Hai que sinalar que dentro destas [uillas ou] uillae, tanto os homines bonos labregos como os servos posúen propiedades en pleno dereito; por iso é polo que hai unha distinción cualitativa, claramente especificada por Munia: [coas distintas expresións:] herdade de ganancia [que] non se corresponde [como entón se indicaba con ] extensións de terra postas en explotación e gañadas ao bosque; e máis ben indica outro tipo de réxime de propiedade por adquisición, enfiteusis ou compra, quae ganavi de Exemena longa pro meo pretio (36); herdade de creación; serviçialia -en ocasións indicando o [nome do cabo da casa] servo que a traballa “unha servicialia de Munión, home malo”, (quizá aludindo á súa condición de meigo)-; uilla laical (unidade fundiaria da que as rendas decimais pertencen a un señor laico).

Estas cualidades aluden a diferentes personalidades xurídicas [herdadas da Celtic Common Law]. Existe na uilla ou ‘aldea’ o concilio… de suos viciños todos (37) pervivencia do conventus publicus vicinorum, que continúa ata finais dá Idade Media como coñecemos polo [meniconado]  Apeo de Pedroso [Pena (1992), 267- 248].

PATRIMONIO DE MUNIA, MEMBRO DO MÁIS PODEROSO CLAN NOBILIAR GALEGO
Grazas ás circunstancias que coñecemos da vida de Munia, a perda do seu fillo e o uso que deu aos seus bens énos posible coñecer a dispersión das súas propiedades e intuír a súa magnitude. Isto é importante pois Munia é unha representante significada da gran nobreza galega do século XI e XII e sérvenos para ilustrar o seu poder territorial. Conscientes da pesadez dunha lectura na que se intercalan longos documentos pensamos que é máis fácil que facer unha lista, incluír a doazón a S. Martín de Xuvia (inscrita dentro das doazóns masivas do clan Petriz tralo traspaso a Cluny do seu mosteiro familiar) porque con iso ofrecemos unha visión total do conxunto de propiedades dun membro representativo da clase nobiliar e evitamos unha longa enumeración de propiedades, privadas do contexto e da beleza do diploma.

[ADDECET. Este segundo volume da Hª de Narón, inaugurou a tradición  historiográfica de traducir o documento latino – antes presentado sin traducir-.  A novidade callou no discurso historiográfico da época e é hoxe norma]

31 de xullo. Ano 1114
Xps. En nome do Pai e do fillo e do Espírito Santo. Amén. Eu, vasalla [de Deus] e indigna Munia, devota a Deus:
Estando logo perdida polos meus pecados atendo a escritura que di: Non aparezcais baleiros ante a vista de Deus; á que engadiu o profeta: Facede un voto e entregádeo ao voso Señor o voso Deus; e o Señor no evangelio: Dade, e darállevos.
Por iso mesmo eu, Munia, escrava entre as escravas de Deus, isto reflexionando, ansiosa da vida eterna e temendo que os meus froitos non abunden, logo ordeno que se entregue un pouquiño de nada, debido á miña pobreza, a Deus e aos meus Santos patronos, xa mencionados, para que no día do xuízo me reconozan [de entre a multitude e preséntenme ao Señor], e polo remedio da miña alma para que reciba abundantes mercés ante o Señor, e para vestido e sustento dos servos e dos homes de Deus que alí fixesen orde monástica, e dos homes, sexa a que sexa a ‘clase’ á que pertenzan que aquí se acollesen e perserveren en vida santa.
Así pois, doulle a S. Martín e fago testamento, por medio dunha escritura firme, ante o prior D. Pedro que a redacta pola súa man, e dos demais monxes que alí están levando unha vida honesta, das seguintes herdades, chamadas: A cuarta parte da igrexa de Santa María de Neda, e a cuarta de canta herdade xace entre a Ponte de Xuvia e de Neda, tal e como me chegou do reparto entre os meus irmáns [Hermesenda, ó Abade Munio, e un terceiro;  os fillos de Dona Lucía son catro segundo a fintiú ou condominio celta] coa miña ‘criación’ que alí acharán. Isto douno para que se mellore e non para que se dirixa mal.
Dou outra herdade e ofrézoa baixo as mesmas condicións, e a oitava parte de S. Xiao de Narón (sic.) e a oitava de canta herdade xace na súa concurrencia e correspondese a S. Xiao, excepto unha parte da uilla do Vilar (Villaster) onde soamente posúo a cuarta, e mando esa única parte xunto con esa uilla de Esteiro cos seus bens na súa totalidade. E (media) uilla de Perlío na que xa antes doara ao monasterio a outra metade á miña irmá Doña Hermesenda pola súa alma.
Ofrezo e dou as heredades xa ditas con todos os seus bens, polos lindes que lles atinxen e polos términos e lugares antigos tal e como se dividen e pechan, a Deus e aos Santos, xa mencionados, as concedo, e doo, ata os sinalo por testemuñas, a todos eles. Tal e como teño esas heredades e ‘criaciones’, sexan quitadas do meu dereito e (sexan) rasas e transferidas e concedidas ao iur do monasterio e aos servos de Deus que alí viven, e que gocen en tranquilidade delas para sempre, conforme a dereito e recta posesión, polos séculos dos séculos.
Tamén, non falo por falar, senón obrigada pola sospeita, si alguén, xa sexa parente ou estraño, alzásese contra este testamento, ou quixese poñerlle preito, entón sexa maldito e condenado, e apartado da comuñón do sangue do Señor e que nin vexa os bens que están en Jerusalén, nin teña parte de Israel, e sexa envolvido nunha túnica de peixe, e que se apague o lume das lámpadas da súa propia fronte polas que ve (que perda a vista), e xulgado neste mundo que pague á parte do monasterio cinco talentos de ouro (200 libras) porque está escrito; Quen fillos non deixasen fagan cos seus bens o que quixesen, e a escritura di fai un sacrilegio o que usurpa un voto alleo,  noutro lugar.
Despois de que transcorra un ano e un día este testamento terá plena validez.
Este escrito foi redactado a dous días das Calendas de agosto (31 de xullo). Era milésima centésima quincuaxésima segunda (ano de 1114), reinando o Rei D. Alfonso e a súa nai a raíña Dona Urraca.

[…] Munio gratia dei pontifice. Ego Munia iam dicta in hac testum scripture firmitate quod fieri elegi/ et legentem audiui, et satis mihi complacuit, manus mea roborem inieci (Signum). Qui presentes fuerunt: Martino testis/, Nunus testis, Vermudo testis, Froyla testis, Rudico testis. Comes dominus Petrus confirmat. Filius eius Veremundus Petriz confirmat/, Fernandus Petriz, confirmat, Rodericus Petriz confirmat, Froila Rudericiz confirmat, Gondisaluo Rudricis confirmat, Velasco Petrit confirmat/, comitissa domina Maiore confirmat, domina Visclauara Froilat confirmat, domina Guncina Gundisaluit confirmat, comitissa domina/ Toda confirmat, Munia Arias confirmat, Honega Folinit confirmat, Marina Arias confirmat. Auro Furtuniz confirmat. Menendo Fuliniz confirmat. Pela/gio Uelat confirmat, Oueco Moniit confirmat, Nuno Enequiz confirmat; Ovecus Gundisalvit confirmat, Piniol Nunit, confirmat;/Episcopus dominus Petrus canonicus sancti Joannis confirmat, Archipresbyter Muninus confirmat, Petrus presbyter confirmat, Froyla Presbyter confirmat. Petrus notuit et confirmauit.(Signum). Lectio directa.

Presidente da cátedra da Sé Mindoniense, Munio, pontífice (bispo) pola graza de Deus.
Eu, a xa mencionada Munia, elixín o que mandei redactar nesta firme escritura de testamento, escoitei a súa lectura, e bastante compracida puxen a firma coa miña man. Estiveron presentes como testemuñas: Martiño, Nuño, Vermudo, Froila, Rodrigo. Confirman: O Conde D. Pedro, o seu fillo Vermudo Pérez, Fernando Pérez  (o fillo favorito do Conde); Rodrigo Pérez; Froila Rodríguez; Gonzalo Rodríguez; Velasco Pérez; a Condesas doña Maior (Guntroda Rodríguez a esposa do Conde D. Pedro), doña Visclávara Froilaz (que catorce días despois ingresaría tamén no monasterio de S. Martín); a Condesas Guncina González (esposa de D. Rodrigo Froilaz, almirante dos portos de Galicia); a Condesa doña Toda (filla do Conde D. Pedro, casada con D. Gutier Osorio) [-vén agora unha serie de damas e milites de Trasancos que formaban parte da comitiva condal- ] Munia, Arias, Honega, Folinez, Mariña Arias, Auro Fortúnez, Menendo Fulinez, Payo Velaz, Oveco Muñiz (do séquito do Conde), Nuno Eneguiz, Oveco Gonzalez, Piniol Nuñez, o bispo D. Pedro, canónigo de S. Juan; o arcipreste Munio de Sta. María de Sequeiro e os presbíteros Pedro (de Sta. Eulalia de Aviño) e Froila (de S. Pedro de Leixa). (38)

Chama a atención que a irmá do Conde D. Pedro diga convencionalmente que entrega a S. Martiño unha nimiedad debido á súa pobreza, en parecidos términos (munuscula) referíase a súa antepasada Visclávara Vistrariz no ano 977 en referencia a unha cuantiosa donación a Xuvia.
Esta é unha muller do clan Petriz , a clase reitora do Territorio inmensos en fortuna atesourada desde un pasado remoto como vimos na introdución.
Pertencen a unha clase moi pechada, élite da fortuna e poder de Galicia reducida a un grupo de familias donas de inmensos territorios que anudan lazos de sangue entre si desde tempos inmemoriais estando todos emparentados.
A sobrina de Munia,  dona Lupa, cásase co seu parente o Conde de Monterroso D. Munio Peláez ; outro sobrino de Munia,  don Bermudo cásase con doña Urraca, infanta de Portugal. O esposo de Munia,  Paio Menéndez, é un gran señor propietario dunha inmensa facenda. Manteñen os seus bens mancomunados pro indiviso [fintiú é o nome desta institución da Celtic Common Law] o que require para que unha cesión sexa válida a disposición conxunta [condominio] de todos eles para evitalo ius prohibendi ou dereito de veto que ten cada un dos condóminos sobre o conxunto da propiedade -por iso é polo que Munia epecifique despois de que transcorra un ano e un día este testamento terá plena validez-, que invalidaría calquera acción individual sobre o ben mancomunado, agás se se conta coa presenza dos condóminos confirmando a cesión. Isto é de vital importancia para os genealogistas porque, ás veces, permite recoñecer as relacións de parentescos seguíndolle a pista ás cotas (quiñóns) dos condóminos no momento en que deciden a división dun ben suxeito a este réxime e coñecemos o procedemento seguido na transmisión do patrimonio no caso concreto deste clan que adopta as súas decisións mancomunadamente [chamándose tanistry este sistema celta].

Vemos como este grupo familiar de homes armados con séquito e mulleres devotas e decididas, exercen os seus dereitos xurisdiccionales sobre a totalidade da Terra de Trasancos e un gran número de [terras ou]  territoria que conformarían logo o  condado de Trastámara, detentan o primeiro posto no reino de Galicia, manteñen o seu espírito de casta e os títulos, herdados do Ferro [, 110 ss], (outorgados [ordinatio] nominalmente pola monarquía) no [Territorio ou] Territorium: Principes da Terra, Imperantes de Trasancos. O clan mantén o seu poder unido e patrimonio mediante calculados enlaces. Todos teñen parecidos antepasados ilustres (unha especie de fundador epónimo do que toman un cognomen, prolix petriz, que persiste xunto co patronímico. A maior parte deles están emparentados e reemparentados; como di ajustadamente, o brillante representante da escola hipercrítica galega D. Manuel Rubén García Alvarez: Non resulta arbitrario imaxinar que serán capaces de reconstruír a súa propia genealogía durante catro ou cinco xeracións. (39)
Un abismo infranqueable separa a estes homes do resto dos habitantes da Terra de Tra- sancos, pero o volume das súas fortunas quizá non estea perfectamente ilustrado coa exposición do patrimonio de Munia Froilaz , si cabe moito máis pequenos que os bens do xefe do clan familiar: don Pedro e a súa esposa  Maior Guntroda, e os seus irmáns fillos de dona Elvira de Faro, como  don Rodrigo, o almirante dos portos de Galicia, casado con  Guncina González, do que a descendencia encherá, en dúas xeracións, de cabaleiros a Terra de Trasancos, será semente de toda a fidalguía local.
Pero do exame factográfico (de gran rentabilidad para o estudo do conxunto ao alcanzar un só historiador todas as fontes documentales do Territorio) do patrimonio de Munia Froilaz, xunto a intuición do gigantismo dos seus bens, o que máis chama a atención é sen dúbida a súa dispersión nun radio xeográfico enorme. Isto que se observa tamén nas donaciones masivas de todos os demais membros do clan trala cesión a Cluny do monasterio familiar é xeral a todas as familias nobiliares galegas, configurando un complicado mosaico de señoríos territoriales, labirinto no que, asulágase inexorable a propiedade libre dunha forma que dado a natureza e procedencia das nosas fontes documentais (donaciones e actuacións dos membros do clan) non é fácil discernir.
A dispersión obriga a viaxar polos seus dominios jalonados de diversas residencias a estes verdadeiros reiten nomaden ou nómadas dacabalo. Confiaban a parentes ou vasalos os cargos da terra de Vicarius de Terre ou Maiorinus Terre que garantían o funcionamento institucional na  [Terra ou] Territorio (, 263-284) cando non residía nel o seu princeps.
O nomadismo non permite nun estudo factográfico circunscribir un clan nobiliar galego a unha determinada Terra. É esta unha contada excepción, sinalada polo Conde de Barcelos, a presenza permanente en Xuvia de varias mulleres da Casa (Munia e Visclávara), a utilización do mosteiro de S. Martiño como panteón familiar e sobre todo a abultada pegada (en catro fontes documentais distintas: Xuvia, Pedroso, Sobrado e a Casa do Monte) da actuación na Terra dos fillos de D. Rodrigo Froilaz e Guncina González (D. Froila Rodríguez e a súa muller Aldena Núñez; D. Gonzalo e D. Menendo e a numerosa descendencia de todos eles, os Froilaz, González e Menéndez dos que sairán (neguen os que queiran pechar os ollos o concepto de linaje nestes momentos) como no seu lugar veremos as casas dos Esquío, Mandiá que encherán moitas páxinas da historia da Terra de Trasancos, e os outros linajes trasanqueses emparentados entre si, Pita, Andrade, Lago, Piñeiro, Tenreiro, os filo topónimos de Narahío, Ferrol e Sellobre! e algún outro (perdoen os descendientes) -que omitimos para non facer larga esta relación- das Terras de Trasancos, [Bisancos/] Bezoucos e [Nemitos/]Nendos.

O MOSTEIRO DE S. MARTIÑO E SÚA RELACIÓN CO CLAN FAMILIAR

Libres dunha fiscalización central, afeitos recibir doazóns sen conto pro vitu et vestitu monacorum por parte dos nobres; dependían para todo os monxes dos mosteiros bieitos do abade que teóricamente era elixido pola comunidade; unha comunidade afeita a vivir relaxada e a te-lo celeiro e as adegas cheas, non ía buscar precisamente como reitor ó máis observante da Orde. De seguro preferían as laconadas e os touciños a unha dieta vexetariana de nabos, queixo, castañas e pan, acompañadas de pescadas e de mariscos -dos que as cunchas aparecen baixo os cimentos das murallas de Xuvia que dan ao mar, xunto a vidros e cerámica-. A Orde Bieita prohibe o consumo de carne, salvo ós enfermos e anciáns, pero non o do peixe e sabemos que a entrega de polvos, pescadas, sardiñas, etc. en determinadas datas, constituían os censos que tiñan que satisfacer os que levaban terras do mosteiro, e converteríase a pesca máis adiante na actividade comercial por excelencia da Terra, sendo exportado o peixe seco ou afumado aos portos do Mediterráneo e do Atlántico polas dinastías dos cabaleiros que se converterán nos séculos XIV e XV nunha verdadeira burguesía comercial, como veremos no seu momento.
Elixir ao abade máis brando, máis capaz de ‘facer a vista gorda’ ante os maiores excesos era unha cuestión de supervivencia, dito doutra forma, de elixir, elixirían ao menos parsimonioso para poderen garantir unha vida tranquila á comunidade. Pero [iso é a teoría, en Galicia] aos abades elixia-os o patrón do mosteiro.
O mosteiro de S. Martiño non foi, [como todos os mosteiros galegos], un mosteiro bieito calquera, era un mosteiro de, e para nobres, [funcionaba, via foro, como Rexistro da Propiedade (sic) dos nobres (102-153) ], […] [e era tamén] unha residencia de luxo para as mellores familias. Un autor dixo que a aristocracia retirábase ós mosteiros e dedicábase ás artes plásticas, non era ese o caso dos Petriz. Eles cazaban.
Despois do bispo de Mondoñedo, Munio, o derradeiro abade de Xuvia, era o prelado con máis dignidade dos territorios do Conde de Galicia. O seu papel no longo preito dos arciprestados debeu ser tan importante que Xelmírez, bispo de Santiago, como revancha, esixiulle un xuramento especial de fidelidade en certa ocasión. Munio foi un innovador.
Munio era un home culto, algúns membros do Clan Pétriz o eran, o tío de Froila Bermúdez, o bispo Cresconio, ocuparase do ensino en Compostela, pero non temos noticias directas da existencia dunha escola monástica de S. Martiño; que posiblemente existiu, sendo como era San Martiño entón o monasterio máis importante de Galicia. As monxas Munia e Visclávara, irmás do Conde D. Pedro, sabemos que entendían de dereito. O clero regular vai reforzar moito a súa presenza e actuación no territorio nos séculos XII e XIII coa nova orientación que tomará o monasterio de S. Martiño tralo seu paso á orde de Cluny e a aparición dos coengos regulares [de San Agustín] en Pedroso. Pero será no século XIII trala creación da [Granxa/] Graña de Brión dependente de Sobrado e a aparición [das vilas urbanas] de Ferrol e Neda, cando a Terra de Trasancos, sufrirá unha revolución económica promocionada desde os mosteiros e unha crise afectará dun modo terrible á nobreza privándoa de valores morais [cabaleirescos] e converténdoa nun pesadelo de maleantes. En pouco máis de século e medio pasaremos dun Pedro Froilaz, nobre arquetípico de virtudes morais ao último dos Petriz, Rodrigo Gómez, comendeiro da igrexa de Mondoñedo e ó seu homónimo e parente Rodrigo Gómez, miles yspanus de Neda, un perfecto arquetipo do nobre ‘bandoleiro’ do século XIII.
Si século e medio separa ao Conde D. Pedro do último da dinastía, Rodrigo Gómez, douscentos anos separan ao abad Munio e as súas virtudes morais dos monxes armados e ata homicidas do mosteiro de Xuvia.
Xa a finais do século XI, os jerarcas da igrexa compórtanse como laicos, van armados e non respectan o celibato, trafican cos sacramentos e venden as funcións relixiosas a quen as pode pagar mellor, Nicolaismo e Simonía en palabras da época empezaron a ser atacadas por amplos sectores da sociedade.

Nada disto sucedía entón na igrexa de Trasancos, balsa de aceite nas mans da casa condal dos Froila e en mans dos infanzóns relacionados coa familia. Os laicos controlan a distribución de cargos, non só no mosteiro senón nas igrexas rurales das parroquias que aínda que aínda non existen como tales no Trasancos do século XII empezan tímidamente a conformarse.
A presenza de Munia e Visclávara no mosteiro non se reduce a dúas monxas máis. Son propietarias, descendientes directas daquela devota Visclávara Vistrariz, neta do bispo Arximiro, o mítico bispo de S. Martín de Tartares e os abades fan aínda o que os seus señores dispoñen [os mosteiros familiares son  seu Rexistro da Propiedade (,102-153)].
Dicir “igrexa propia” significa que o señor asígnaa a quen considera oportuno, generalmente a un familiar. Así Pedro Peláez, bizneto de D. Rodrigo Froilaz [, Petriz polo tanaiste seu irmán] o Conde D. Pedro, daría ao abad D. Exidio de Sobrado o 20 de decembro de 1173 a igrexa de Sta. María a Maior de O Val deste xeito:

Mando que viva nela o presbítero Pedro ata que teña uso de razón o fillo do meu irmán Oveco Pelaez, e entón viva el nela e sirva con ela a Sobrado durante a súa vida si escollese iso, e si non fose clérigo non lla deades a el senón que se reserve con todas as heredades xa ditas para o mosteiro. (40)

Entre o cargo eclesiástico e quen o outorga establécese unha estreita relación pola que o membro da igrexa está subordinado ao patrono da mesma; dito doutra forma, a espiritualidad de Trasancos depende [, e é, a] da Familia dos Froilaz ou Petriz.
A Familia [, na Tanistry celta (, 124 ss)] , por outra banda, máis que as cualidades morais, ten en consideración á hora de elixir a un ou a outro para calquera das dignidades das súas igrexas o parentesco, ou paga favores prestados, ou por prestar, recibindo [dos vasalos benefiados] un agasallo (reposición) como contrapartida.
Semeja que Cluny intentará resolver este problema, sen conseguilo, excluíndo completamente ós laicos dos asuntos relixiosos e sobre todo, da designación de dignidades. O mosteiro en mans de Cluny servirase hábilmente dos laicos, pero non consegue desprenderse deles e acaba nas súas mans, converténdose o monasterio ao cabo nunha especie de vínculo en mans dos  Mandiá e outros linajes que se consideraban a si mesmos descendientes dos fundadores.
Paralelamente se desenvolve unha tendencia que ós poucos irá tendo éxito, un movemento de secularización do clero, nestes momentos bastante formado.

En torno a 1111 no mosteiro de S. Martiño están  Munia,  Visclávara e posiblemente en 1114  Rodrigo Froilaz, tres irmáns do  Conde don Pedro.
O testemuño dun home desta época,  Guibert de Nogent, móstranos que este caso era frecuente no contexto cristián de finais do século XI e principios do XII:

Procesión dos Cruzados ao redor de Xerusalén o 14 de Xullo de 1099. Jean-Victor Schnetz (1841), o ambiente das peregrinacións e das cruzadas pesaba moito no entorno familiar dos Petriz.

No medio de tantos exemplos, a nobreza apresurábase a someterse a unha pobreza voluntaria e, comparando a vida que desprezara aplicábase á piadosa empresa de atraer aos demais. Así, mulleres de alta posición social renunciaban ós seus matrimonios con homes ilustres e, esquecendo os seus tenros afectos maternales, transportaban a eses lugares todas as súas riquezas e entregábanse enteiramente ós exércitos eclesiásticos. Os que non podían abandonar de todo  súas posesións, sostiñan con importantes doazóns ós que renunciaran ó século. Colmaban as igrexas e os altares con ricas ofrendas e así os que non podían escoller este xénero de vida protexíano e ó mesmo tempo protexían ós que a el se consagraban.
Axudándolles con todas as súas riquezas e esforzándose por igualarse a eles tanto como podían.

Este é o contexto no que se desenvolve a actividade do último abade de Xuvia, Nuño. A el tocoulle renunciar ao seu monasterio e traspasalo a Cluny que, en palabras de Bishko, “en S. Martín de Xuvia adquire unha gran e ben dotada badía, unha das grandes fundacións de Galicia na época.” (41)

A súa vida tivo que cambiar a finais do século XI, Munia, Visclávara, os novos inquilinos do monasterio-residencia para a alta nobreza que era S. Martiño, de acordo cos tempos, deberon de imprimir un ritmo máis austero á marcha do monasterio; pero o seu abade D. Nuno [Munio ou Muniño] tivo que levarse un considerable desgusto cando D. Pedro comunicoulle, talvez con precipitación, que ía pasar o monasterio ós bieitos reformados de Cluny, logo dun imprevisto consello de familia, con algúns dos seus irmáns e fillos, ó que sería supostamente allea  Guntroda Rodríguez. (Bishko)

Como se transparenta na Colección Diplomática de Xuvia, considerada con razón por Bishko a máis completa que existe dun mosteiro cluniaciense hispano e nunha regesta realizada no século XVIII (42) D. Nuño [Muniño] ou Munio ocupa un espazo de 18 anos, de 1072 a 1090. Daquela un baleiro ata D. Pedro o prior cluniaciense de 1114.

Con todo, non houbo solución de continuidade nos vinte e catro anos que van de 1090 a 1114 cando Munio, xa sen selo, é citado aínda como abade -ou como arcediazgo de Trasancos-, por última vez, pola despistada condesa dona Maior Rodríguez, de sobrenome Guntroda, muller do Conde D. Pedro [seguramente por respeto ó seu cuñado].
Polo menos ata o 14 de decembro de 1113, Munio continúa como abade do monasterio xa que ese día D. Pedro, Rodrigo, Munia e Visclávara entrégano ó abade  Ponce de Cluny coa aprobación do bispo Munio de Mondoñedo e  Xelmírez (Chartres de Cluny, V, 3906).
O 31 de xullo do ano 1114 o monasterio está plenamente integrado en Cluny con categoría de priorato, en mans do prior D. Pedro en presenza e polas mans -di Munia Froilaz- do prior D.Pedro, e os demais monxes que alí residen levando unha vida honesta –.

Con Xuvia, Cluny obtivo o mellor dotado monasterio de Galicia, a cambio prestaría o seu apoio á política do Conde de Galicia D. Pedro Froilaz.

Pradeedo e Vilacornelle (Platanetum et uilla Cornelii) son uns lugares na feligresía de O Val que teñen unha especial relación con Xuvia e Pedroso. De Vilacornelle procedía o último abade de Xuvia, Munio (1072-1113) e en Pradeedo, e na mesma casa, non levou precisamente unha santísima vida o tamén último prior de Pedroso, do que os escandalosos amoríos coñecemos, D. Lopo Monteiro (1477-1494, morto en 1497 nunha viaxe a Roma). D. Munio, último abad benito de Xuvia, director espiritual dos Petriz fora designado polo Conde D. Froila Bermúdez [, seu pai], para este cargo. (43)

Morreu o Conde [, ut supra,] en febreiro de 1091 e foi sepultado un domingo, á beira da tumba da súa nai doña Lupa Rodríguez falecida vinte anos, ante a igrexa anexa a San Martiño (estivo moitos anos separada do monasterio pola capela de San Miguel) de Santa María estando presentes no seu enterro a totalidade do clero e a nobreza de Galicia […].
Home de confianza do bispo don Gonzalo, temos motivos para sospeitar que o abad de Xuvia foi tamén arcediago de Trasancos (44) e como tal foi enviado a Roma a desenvolver, unha difícil, senón imposible misión negociadora ante Pascual II aliado de Gelmírez, en plena contenda por uns arciprestazgos entre os que estaba Trasancos, reclamados a Mondoñedo pola sé Compostelán.

MUNIO ABBA

Cando o Conde D. Pedro Froilaz obrigado polo xuramento prestado a D. Raimundo de Borgoña rompe os lazos que lle unían a doña Urraca a finais de novembro de 1109 e proclama a Alfonso Raimúndez de quen era titor, rei de Galicia, necesitando a sempre interesada axuda de Gelmírez, -para facer fronte a unha esperada invasión de Galicia (contra o Conde) que preparaba Alfonso o Batallador esposo de doña Urraca-, unilateralmente pon punto final a unha disputa que nin o Papa nin Gelmírez puideran solventar, tras un consello de familia en que están todos os seus irmáns, Munia, Visclávara, monxa de Xuvia, a Condesas doña Maior Guntroda, os cabaleiros da súa aula e o clero das súas igrexas, entre os que contabilizaban ó menos cinco pequenos mosteiros bieitos que a familia tiña na Terra de Trasancos, (45) concluíu e finalizou a serie de abades do mosteiro.
Na cesión feita probablemente en Santiago estiveron todos os abades, monxas, clérigos e cabaleiros non só de Trasancos e Bezoucos senón tamén de Labacengos e Arrós (vellas [trebas, toudos, ] civitates/populi dos Lapatiancos e os Arrotrebas). Gelmírez esixe que os arciprestados en litixio pasen a obediencia da sé Compostelán, recoñezan o seu erro, e que: estiveron separados da súa cabeza indebidamente segundo despréndese de antigos catálogos [por el falsificados!] e prometeron ser no futuro fillos obedientes e sumisos da sé compostelán, e acudir de boa vontade todos os anos cos tributos aos que por tal concepto estaban obrigados”. Cartos e máis cartos! e ambición desmedida, este é o verdadeiro transfondo da  reforma relixiosa promovida por Gelmírez.
Unha esixencia non exenta de revanchismo obriga a asinar [Historia Compostelana. L. I. cap XXXV ,180] ao abade Bieto, seguramente arcediago  [e xefe da igrexa] de Trasancos,  en solitario. O documento, estremecedor, mostra a grandeza do sacrificio dun home polo ben do seu [hirmao e] Señor, [da súa familia] e o seu país:

Santiago 7 de febreiro de 1110.

Ego Nunno Abbas coenobii S. Martini quod est situm Territorio Trasancos secus flumen quod dicitur Juvia, pro Parrochia Ecclesiae Compostellanae promitto canonicam sujecctionem & omnem in Christo obedientiam Donno Didaco II Ecclesiae S. Iacobi Apostoli Episcopi, ut cum praedicto Monasterio & hominibus ei pertinentibus sim fideles & obediens deinceps in perpetuum pro Dioecesi S. Jacobi, tam illi quam successoribus ejus. Canonice promovendis, tam ego quam successores mei eidem Monasterio praeponendi. Hanc professioneme feci ego Nunno Abbas ERa I. C. X VIII & quot VII Id. Februarii (anno 1110).Eu, Munio, abade do Mosteiro de S. Martín que é sito no Territorio de Trasancos, xunto ao río Xuvia, prometo en favor da diócesis da Igrexa Compostelán, suxección canónica e obediencia omnímoda en Cristo a don Diego II,  bispo da igrexa do apóstolo Santiago. De xeito que co sobredito Mosteiro e os homes a el pertencentes serei fiel e obediente á diócesis de Santiago, dende agora e para sempre, a él e aos sucesores canónicamente promovidos, tanto eu como os que me sucederan no réxime de dito mosteiro. Esta profesión eu, Munio, abade, fíxena na Era milésima centésima cadraxésima oitava a sete días andados do mes de febreiro. (46)

O 14 de decembro de 1113 Xuvia pasou á orde de Cluny deixando de ser un mosteiro bieito e Munio desapareceu en silencio só interrompido sete anos despois para redactar co seu irmán Vimara un testamento conxunto en beneficio da súa antiga abadía bieita (agora priorato cluniaciense).

Munio e Vimara conceden sua herdade de Uilla Corneli, “Vilacornelle”, que seguindo a tradición imposta pola Regra Bieita pasa ao Mosteiro onde profesou a morte do monxe, herdade dos seus avós e antepasados.
O testamento realizado o 24 de febreiro de 1121 ( […] [Munio déixanos albiscar a posición  hierarquica [-herdada do mundo celta-], do seu hirmao e Tanaiste da Familia Petriz, o Conde don Pedro]:

[…] no tempo da raíña doña Urraca e do seu fillo o rei Alfonso; que ten e posúe con vigor o seu reino. Dos seus Condes o maior entre eles D. Pedro Foilaz, cuxo monasterio pasou a S. Pedro Cluniaciense co consenso dos seus irmáns (47)

E unha vez máis, xa que Munio e Vimara fixeron oblación de todos os seus bens, podemos contrastar o abismo patrimonial que separa a un grande nobre dos segundoxénitos -milites, satellites, abades-, cabaleiros instalados nas uillae do Territorio. Con todo Munio e Vimara posúen como parentes da dinastía que son, unha grande herdade

-o copista que fixo a transcrición no século XIII, saltouse lamentablemente no encabezamento de este documento  a referencia que no orixinal facíase aos santos cuxas reliquias se gardaban, no mosteiro, coñecido naquel tempo polo nome de S. Martín de Tartares  [latinización de Trasancos]:

Doamos e concedemos á herdade da nosa propiedade que por dereito de sucesión temos, dos nosos avós e pais. Chámase Uilla Cornelle e doámola con todos os seus dereitos (direituras = rendas) e polos seus termos tal e como a obtiveron os nosos pais e os meus antepasados.
Esa herdade está situada no Territorio de Trasancos, na aba do monte Petrouco, por onde o río Lamamomo (sic.) [a voz provén de Lamam Molinum] vai cara a basílica de Santa María a Maior (de O Val).
Comeza polo término de Sta. María a Maior e vai ata o Rego e de alí por Grandal (Grandale) e a Sufontes (Suffontes) e ata termos de Valmao (Valemalo), e de alí a Canaveiro (Canavosum) e polo río de Cortes e ata Rama Buxan (Rama Buxan) e empeza polos térmos de Vilar e de Filgueira e acábase no Lamamomo, con canto aberto e pechado ten e calquera dos camiños por onde podedes acceder a ela. Dámosvos e concedémosvos desa herdade nosa VI porción enteira que nos correspondeu cando a compuxemos (compotavimus) entre os nosos irmáns e herdeiros.
Damos e ofrecemos a dito lugar esa herdade, con todos os seus bens polo perdón de todos os nosos pecados para que os teñades e poseades vós e todos os que levasen unha vida santa neste Mosterio, para comida, vestido e calquera cousa que necesitarades, que a poseades vós e os vosos sucesores.
Nós, os xa mencionados, ofrecemos isto en presenza do Prior don Estebo do Monasterio de San Martiño e de todos os seus irmáns que lle precederon e ensinaron, e recolléronnos na súa orde e no amor de San Pedro Cluniaciense, de quen quixemos ser partícipes das súas obras para que felizmente podamos chegar ao Reino de Deus”. (48)
Tralas cláusulas comminatorias de rigor; finaliza a oblación:
Eu Munio, abade, co meu irmán Vimara, rubricamos neste documento testamentario, a favor de vos Prior D. Estevo e os vosos socios con nosas propias mans. (Signum).
Estiveron presentes como testemuñas: Froila Díaz, Diego Ermexildo, Pedro Ianez, Oveco González (un dos milites de Trasancos), Gonzalo. Asinan: Oveco Muñiz (outro miles), o Abba Pedro, Menendo, Berengario, Xoan Doniz, Gutierre, Martín Oanez, o Abade Diego, Notario, asinou (Pedro fixo unha copia do documento e puxo a súa firma nela)”

Este é o acto final do último abade bieito de S. Martín de Xuvia, chamado Tartares, un dos mellores e máis vellos monasterios de Galicia. Fillo de Don Gonzalo Rodríguez, neto de Don Rodrigo Pérez Froilaz e biznieto do Conde D. Froila Bermúdez, o abba Pedro aparece confirmando un pouco máis abaixo.

É o arcediazgo (abba) de Trasancos. Tiña a súa residencia en Santa Icía de Trasancos (abba in santa Cecilia) inclusa -acoutamento de Alfonso VII- no Couto de S. Martiño).

SOBRE O MONACATO E MUNIA

Apuntamos no volume anterior a estrutura dúplice da función soberana [das Terras ou Territorios, ou] territoria galegos (49) e como […] a Divisio Theodomiri, o pseudo ‘parroquial’ Suevo], interpretado en Galicia a través dunha desafortunada transposición apriorística do réxime parroquial franco-italiano á Península Ibérica (como felizmente sinala D. Gonzalo Martínez Díez) non é unha división parroquial (non se conforman as parroquias ata o século XIII) senón unha lista de [Terras, Territorios, ou] Territoria, ou distritos da nobreza local. Eses distritos como o Chronicon Iriense sinala -pese á súa composición tardía [, finais do s. X], baseado en antigas fontes- correspóndese con diócesis (figuran no Chronicon, entre outras, Seaia, Nendos, Pruzos, Bezoucos, Trasancos, Labacengos e Arros).
Nos planos temporal e espiritual a Terra funcionou como unha unidade autónoma, igual que sucede nas Galias, área céltica continental afín, baseada nun Territorium e unha diocese (efémera) durante o século IV á fronte da que estaba un episcopus sustituída por un arcediazgo coincidindo coa adscripción destas dioceses ás sés episcopais trala reforma do Dumiense. Ambas esferas da función soberana estaban controladas pola nobreza territorial [- dona de Territorios Políticos-] de sempre, na interpretatio institucional astur os comites seu imperantes de Gallaecia Tendo presente o modelo anteriormente apuntado sinalaremos, na medida en que isto sexa posible, unhas liñas de actuación do grupo nobiliar dos Froilaz na vella diócesis agora arciprestado de Trasancos.
Deducimos polo testamento de Munio que a antiga comunidade bieita continuou residindo no Monasterio, pero os seus membros foron sometidos a unha ‘reciclaxe’, a unha reeducación. Contra o que parecía unha esixencia de Cluny, a familia condal non renunciou totalmente aos dereitos sobre o seu querido mosterio, ó menos dentro da extensa área acoutada sen que coñezamos a data, por Alfonso VII [que en 1169 confirmaría Fernando II], onde posuían propiedades patrimoniais desde as súas inmemoriais orixes como dinastía.
Debido ao prestixio e a alcurnia da xente que nel residía, seguiu atraendo as [aparentes] ‘doacións’ e converteuse nunha especie de residencia ou asilo de vellos acomodados [membros do clan Froilaz], que pasarían o día rezando polo novo rito, e acomodando as súas gorxas ao Gregoriano.

This is a file from the Wikimedia Commons

Segundo o  papa Benedicto XIV,  como recollen en los Anales Benedictinos de Mabillón (986): o Salve Regina, foi composto pelo bispo galego de Iria San Pedro de Mezonzo. «Petrus Episcopus, cognomento de Moson, qui ante episcopatum monasterii Sancti Petri de ante Altaria in eaden Urbe (Compostella) abbas extiterat. Hic piam antiphonam de Beata Virgine, nempe Salve Regina, compuesi dicetur».  Aquí cantado polo Coro Monástico da Badía de Notre-Dame Fontgombault.

Gregorio VII afirmou no ano 1073, que a península Ibérica ‘non dependía máis que da sé apostólica”. Só palabras, o xefe da igrexa de Trasancos era o cabeza de familia dos Petriz, e o Conde se doblegaría ante Cluny, corenta anos despois.

Cluny! Catro pontificados sen solución de continuidade entre 1088 e 1124 recaeron en Cluniacienses. Durante o primeiro deles a independencia exhibida pola orde nas loitas entre o Pontificado e o Imperio, aumentaron o creto do abade Hugo e da sua congregación. A razón de que Urbano II fose elixido Papa non foi outra que a da súa condición de abad de Cluny e igual sucedera con Pascual II, ou o seu continuador no solio pontificio.

O mesmo motivo faría recaer a tripla coroa no seu sucesor Gelasio II que foi morrer na mesma abadía de Cluny, non lonxe do aula onde elixiron ao seu sucesor Calixto II, irmán de Raimundo de Borgoña, en 1119. Vinculado o papado a esta orde sobra dicir que durante estes catro pontificados a influencia de Cluny deixaríase notar máis aló da igrexa romana no occidente peninsular.

En Trasancos avalaron e devalaron con forza as mareas da reforma cluniaciense con Raimundo de Borgoña, e o seu sucesor [non no condado – Galicia é un reino-, máis como ‘Primeiro entre os Condes’,  Maior inter Comites Gallaeciae, o] Conde Maior de Galicia.

[É institución da Celtic Commo Law onde o tánaiste, “cabeza de familia”, dirixe un holding de terras ou territorios políticos e propiedades do clan  terras ou territorios políticos  propiedade do clan (, 130-234), secularmente aglutinados na prosápia por herdanza ou parella, estourado en réxime pro indiviso recibindo a cada membro seu quiñón ou cota-parte quiñon ou cota-parte (, 153-155) . No caso da Terra de Trasancos, a Casa  (fine, liñaxe) Prolix Petriz (, 53-200) está encabezada polo conde de Traba Don Pedro Froilaz –maior inter comites de Galiza; un maior comitum equivalente ao chamado na Irlanda Rí Ruirech-, e por seus irmáns; seu fillo Fernando Peres, conde de Trastámara e sucesivos ‘cabos do clan’ ou tánaistí  até a morte sine semine en 1261 (Cal Pardo) do derradeiro deles Don Rodrigo Gómez, Princeps Gallaeciae e dos comitatos (mór túatha) de Montenegro, Monterroso, Limia e Sarria, derradeiro maior comitum (rí ruirech) Petriz dereito, tamén chamado na Irlanda Rí Cóicid, “Rei de Provincia” -onde provincia (pola Provincia Gallaecia do Imperio Romano sinónimo de reino, Provincia Gallaecia, Reino de Galicia ou Galiza (, 54, 234; 152-168) e nada ten que ver claro está coas actuais provincias centralistas derivadas do ordo napoleónico-. ]

Co Conde D. Pedro, San Martiño de Xuvia foi un dos focos de decisión e actuación da familia dirixente de Galicia na reforma da igrexa de Trasancos.

Pero as consecuencias da súa actuación coa maioría da poboación: Os servos e instalados baixo a xurisdicción da casa nobiliar primeiro e do mosteiro despois, non foi boa, segundo creemos máis ben todo o contrario. Os labregos que aínda tiñan boas propiedades sofrían a cotío acoso e frustigamento por parte dos bieitos [e dos Froilaz, patrones do mosteiro] e a situación empeorou nos primeiros momentos da conversión da abadía en priorato.

A finais do século XI e durante boa parte do século XII a realización manual dun traballo polos monxes, seguía considerándose como penitencia, cando menos como un severo castigo necesario para a corrección espiritual dos exaltados, non podía ennoblecer a vida. Os labouras agrícolas eran realizadas polos servos ou por campesiños que levaban parte das súas terras en precario.

Lugar de asilo de viuvos e viuvas influíntes, de nobres soldados retirados do tumulto da batalla, era San Martiño un lugar de descanso, como un apetecible balneario, á beira do fermoso Mar da Xoiba, onde entre fragas, que garantían boa caza, vizosos soutos  e servos disciplinados os nobres tomaron decisións e fixeron reformas que ían condiciona-la vida económica de Trasancos ata o século XVIII.
D. Pedro, Visclávara e Munia representan unha época de profundos cambios na cristiandade, e foron axentes activos que decidiron exactamente os tipos de reformas convenientes para os seus respectivos monasterios de acordo coas súas necesidades políticas ou espirituais.

A primeira etapa de retiro no mosteiro convivirá cunha segunda na que o monxe monta dacabalo, leva unha espada e unha cruz no peito e estende a concepción monacal á vida seglar. O Papado encárgase de crear as ordes militares e servirlles os campos de adestramento: As cruzadas.

A onda de Cluny chega ao monasterio de S. Martiño por varios camiños como máis adiante veremos. A personalidade que máis inflúe no Conde D. Pedro vai ser Raimundo de Borgoña.
Baixo o abad Hugo, Cluny no cume do seu poder convértese nunha vasta organización internacional completamente independente. É o momento da penetración no Reino de Galicia.

Un Conde, o Cabaleiro Raimundo de Borgoña sugestionado polas fazañas que oíra contar da Conquista de Toledo por Alfonso VI aquel 25 de maio do 1085, aproveitou a noticia da espantosa derrota infligida polos Almorávides ás tropas de Alfonso VI e ao Conde D. Froila (Petriz) Bermúdez para presentarse ante o Rei en compañía do seu primo Enrique. O temperamento normando e borgoñón de Raimundo atopabase cómodo na familia dos ‘Petriz’, e contribuíu a suavizar as relacións co Rei Alfonso Fernández co que estaba emparentado.
Impresionado por este home (cuxo magnífico retrato xacente pódese contemplar hoxe na capela das reliquias da catedral compostelana, fronte aos restos do Conde D. Pedro), Alfonso VI apresurouse a darlle á súa filla doña Urraca en matrimonio, como proba un documento de venda de 1087, polo que Osorio Velázquez e o seu fillo Payo Osorio vendéronlle a D. Rodrigo Froilaz e á súa muller Goncina González a cuarta parte da igrexa de Sta. Mariña do Vilar entre outros bens.

Interesante diploma para Trasancos pois recolle por primeira vez unha mención do topónimo Ferrol.

A primeira mención de Ferrol [o topónimo asociado á igrexa de San Xiao dunha uilla rural da que falamos no capítulo anterior non se corresponde coa cidade ou vila de Ferrol fundada ex novo en 1212 por Alfonso IX -] :

[…] e está, esa igrexa na Urbe de Galicia, Territorio de Trasancos, á beira do río Xuvia, baixo o castro de Vilar (o castro de Santa Marina, hoxe oculto tras os depósitos de agua)…, tal e como está desde que empeza ata que termina dentro dos seus lindes […] vén por términos de S. Xiao de Ferrol, doutra parte por Barreiros, preto da igrexa de Sta. Icía e pasa pola uilla de Villeicón (entre S. Pedro e S. Xoan de Filgueira) de alí vai por términos de Pazos por onde limita co río de Serantes ata que este entra no mar.
Dámosvos nela casas cubertas e descubertas, e pedras móbiles e inmóbiles, quintanais, hortas, pomares, cerdeiras, nogueiras, castiñeiras, terras cultas e incultas, prados, pastos, barreiras, entradas e saídas.

Dámosvos as cruces que hai nela, cálices, libros, vestimentas da igrexa que serven aos altares ou deben servir, incensiarios, ciriais e selo, xunto con todos os seus bens […]  [e a cambeo] recibimos de vós o prezo que conviñeramos dun cabalo cor rosado moi bo [I cabalo coloree roseo obtimo] e unha boa prenda de coiro”. (50)

As cláusulas cronolóxicas indícannos o fulgurante ascenso de Raimundo de Borgoña:

Feita a carta de venda o día terceiro das Kalendas de abril. Era MCXXV (30 de marzo de 1087). Reinante Alfonso en Toledo no seu reino, tendo Galicia por mandato do Rei o Conde Raimundo da súa familia, nacido da estirpe dos ‘francos’. Presidindo a cátedra da sé mindoniense o bispo Gonzalo pola graza de Deus.

Sandoval cita este documento en 1634 (51) segundo el a data estaba así: Era MCXXV. III Kal. Aprilis. López Ferreiro propón: Era MCXXVIII. kal. Aprilis que considera perfectamente admisible. (52) Pero isto non se pode aceptar.

A data ten que estar ben. Aínda que dona Urraca debía ter naquel momento menos de sete anos, está claro por este documento que xa se había anudado un compromiso matrimonial entre a Infanta e Raimundo, polo menos antes do 30 de marzo de 1087, por razóns de estado:

[…] Facta Karta vendicionis sub die iii^o Kalendas aprilis. Era mª cªxxªvª Regnante Adefonso rex in Tolleto regni sui, tenente Gallecia per iussa illius regis generum eius commite Raimundus, orto extirpe francorum, presidente cathedra menduniense sedis dei gratia episcopus Gundisalvus […]. (53)

Un ano antes, aquel malfado mes de outubro de 1086, reposto do susto almorávide, o Conde Froila (Petriz) Bermúdez debía de ultimar cos seus fillos a donación de Domirón e S. Pedro de Mondego de acordo coa promesa feita a S. Martiño que o salvou da ‘presura et premia’ de Sacralinas, ou como queira que ese lugar se chamase, mentres que en voz baixa maldicía a ese falso Rei de Galicia que tiña ó seu señor D. García suxeito con grilos (e que o único decente que fixera na súa vida era a tóma de Toledo) e ao seu fillo don Pedro como refén na súa casa.

Nas cláusulas finais do documento figura como tenente et regente Terra Spanie et urbe Toleto Adefonsus prolix Fernandiz (54) pero a lembranza da conquista da cidade de Toledo embazaba ante a presente situación, a media lúa facía retroceder á cruz por todas partes, era coma se os ceos quixesen tomar vinganza dese Rei usurpador do reino de Galicia.

O que máis asombra non é a data temperán da ascensión de Raimundo, senón o feito de que don  Froila Bermúdez, admita en 1087 a legalidad da situación do Rei Alfonso VII. A sua [fides], “fidelidade”, segundo a nosa opinión, garantiuna D. Alfonso para quen D. Garcia era “un pesadelo” [hac necessitudine anxius, di o Silense] en verbas tomadas de López Ferreiro, criando como verdadeiro refén neste contexto político ao seu fillo D. Pedro [Froilaz].
Si o traspaso a Cluny do monasterio de Xuvia en 1113, foi motivado non tanto pola amizade de Raimundo de Borgoña con don Pedro, e moito menos polo ambiente espiritual da época, canto por razóns políticas, o cambio producido na igrexa de Trasancos non fixo máis que continuar unha nova etapa iniciada tres anos antes coa apertura do monasterio de coengos regulares de Santo Agostiño por doña Munia; esta muller e o seu marido don Paio decidiron investir parte dos bens que non podían transmitir xa ao seu sangue [pola parte do fillo] en ‘accións’ válidas para o Ceo, investimento que non tardou moito don Paio Menéndez en disfrutar xa que morreu catro ou cinco anos antes da inauguración do espléndido mosteiro de San Salvador de Pedroso.
A igrexa románica é un exponente da economía autárquica deste grupo nobiliar, o seu custo menor ao dunha construción gótica fai que sexa considerada como símbolo dos terratenentes.
Terratenentes, significa aristocracia e oligarquía, a aristocracia en Trasancos é a familia dos  Petriz. Estamos, neste caso, ante un grupo numeroso de homes e mulleres, cuns lazos e concepto do parentesco moi pechados, baixo os que se adiviñan trazos e iniciativas individuais pero que toman mancomunadamente as decisións tras discutir os seus asuntos en reunións familiares pechadas en torno ó patriarca, unha forma de actuar como diriamos hoxe á siciliana, ou con máis propiedade un verdadeiro clan (tomando o concepto de R. Heinrich Lowie) orixinado remotamente, no sistema autárquico de produción, baseado na agricultura e ganadería, de filiación unilineal e patrilineal, non exógeno.
Por unha banda están o   Conde D. Rodrigo, o Conde D. Gonzalo e o Conde D. Pedro e as súas mulleres, polo outro as irmás dona  Hermesenda, dona  Visclávara e dona Munia, mulleres formadas nas aulas dos seus cenobios, expertas en leis e coñecedoras de Teoloxía. (55)
Roma fixo a finais do século XI un ímprobo esforzo para liberar a igrexa de mans das corruptelas seculares. Estes esforzos toman o nome dun dos seus máis destacados axentes, o Papa Gregorio VII (1073-1085): A Reforma Gregoriana.

O Papa non vai poder ser xulgado por ninguén nin as súas sentenzas discutidas. O legado papal está por riba de toda xerarquía por elevada que sexa.
A supremacía da sé Apostólica faise indiscutible e é a única capaz de entender nas cousas importantes e con dereito a legislar. O Papa pode modifica-lo espazo físico de calquera diócese.
A reforma Gregoriana vai terminar coa excepcionalidade da igrexa galega. Para eles conta co apoio incondicional dos monxes cluniacienses, monxes cluniacienses e bispos ?cluniacienses? tamén van introducirse claramente na igrexa galega na época de Alfonso VIN. Con este Rei chegan un bo número de clérigos francos e Alfonso VIN vai duplicar a estes clérigos franceses o censo anual que del recibían.
Nós non temos desta loita entre defensores da liturgia nacional galaica e a nova corrente romana internacional ningunha testemuña directa e apreciable na documentación de S. Martiño, todos os autores concuerdan nembargantes que foi moi dolorosa.

Hai unha pregunta que convén facernos. A cuestión é que si Munia era partidaria da reforma cluniaciense por que non elixiu esta orde relixiosa para o seu mosteiro de Pedroso en lugar optar polos  Coengos Regulares de Santo Agostiño (56)
Munia con Pedroso pódese considerar unha precursora ó afastarse do luxo e o boato cluniaciense, antes de que penetre en Trasancos.
Apoiando a sacerdotes que sen rexeitar o seu ministerio fan voto de vivir con humildade, levando unha vida comunitaria, Munia mantense conscientemente? na liña de  Pedro Damián.
As riquezas, abundancia e poder político crearon en Cluny un ambiente que enrarecía un pouco a vida espiritual.
Munia e Visclávara non semellaban insensibles a todo isto, pero a orde bieita era a única aínda no occidente. Cluny nestes momentos converterase no representante de prácticamente toda a orde bieita (benita).
Munia parece unha devota a quen tráxicas circunstancias persoais acentuaron o seu amor á quietud. Muller culta como correspondía á familia de máis alto rango de toda Galicia [seu irmao era o Maior inter Comites Gallaeciae], conxugaba a súa piedade cunha falta absoluta de ambición. Ambición para que? Sen marido, sen fillo que herdase as súas extensas propiedades, acompañada únicamente pola súa filla Mariña no seu retiro voluntario monástico de San Martiño, a súa única preocupación parece ser ocuparse da salvación da súa alma e dos seus familiares defuntos; esperando impaciente o momento de reunirse con eles. (57) Quizá por iso colocou o seu monasterio baixo a abvocación de San Salvador. Cando perde adoito á súa filla no ano 1114, os ceos confirmáronlle que acertada fora a súa resolución. Aínda quedoulle o conforto e compañía da súa irmá Visclávara monxa en S. Martiño como ela. (58)

Cabe a sospeita de si estes coengos regulares que Munia crea en Pedroso non serían aristócratas, fillos de segundoxénitos locais, terratenientes de Trasancos. Dá a impresión de que [é posible que] non. Polo que sabemos podemos ver a Munia como unha muller, máis que alineada xunto á súa clase, na onda dos discípulos de San Victor de París ou os de  Prémonstre como consecuencia da súa particular crise existencial. (59)
En toda Europa respirábase un clima de reformas, xusto no momento de máximo esplendor e irradiación de Cluny. A primeira etapa dentro da que se inclúe a fundación de Pedroso, oriéntase cara a un perfeccionamento da vida monástica, sendo este un dos obxectivos de  Munia Froilaz e o seu resultado o Mosteiro de San Salvador de Pedroso. Este proceso ten unha segunda etapa coa aparición dos Cistercienses, representados en Trasancos, principalmente pola Graña de Brión e Reparada. (60)
Neste século de cambios, créanse as condicións favorables a unha corrente de pensamento relixioso, tendente á salvación individual, ascética, en absoluto social ou populista que se opón á opulencia cluniaciense, da que Munia vai ser representante e [esta circunstancia] permite que antes de que a Orde de Cluny se instale penetren en Trasancos os precursores dos Premonstratenses. Inmediatamente despois Cluny instalarase en Xuvia e máis adiante os Cistercienses, deixarán sentir a súa forza no territorio desde finais do século e ao longo da seguinte centuria.

Fronte ás construcións góticas da urbanitas, controladas pola nobreza comerciante sólidamente instalada nos Concellos de Ferrol e Neda do século seguinte,  o traballo ‘en románico’ é a construción monumental da nobreza territorial, Munia inaugura en 1111 o Monasterio de Pedroso, con coengos regulares de S. Agustín ao longo do século XII San Martín emprende un accidentado plan de reconstrución bastante atrasado pero con resultados que recordan aos da igrexa de Sta. María do Sar de Santiago.

Ata que se realice unha excavación en Pedroso, en toda regra, os refugallos que nos chegaron do desaparecido mosteiro de Munia pódense contar cos dedos dunha man pero abondan para facernos unha idea do seu explendor.
Polos datos que nos ofrece o xa mencionado Apeo de Pedroso, de mediados do S. XVI, (61) é posible facer un boceto axustado do mesmo.

A TERRA DE TRASANCOS NO XOGO POLÍTICO DO CONDE DON PEDRO FROILAZ

FIDELITAS

Obrigado pola súa difícil situación legal en Galicia, difícilmente soportable para os Condes galegos cuia fidelitas vasalática a don García non podían romper, Alfonso VI prometera a Raimundo de Borgoña, bo amigo de D. Pedro Froilaz, que o fillo que o burgundio tiña da infanta doña Urraca sería proclamado rei de Galicia á súa morte, reservando D. Alfonso León e Castela para o seu fillo. (62)
A esperanza independentista de recuperar o reino de Galicia do sector máis importante da nobreza galega, a dinastía  Petriz quedaba así garantida.
En 1107 Raimundo, enfermo quixo velo o seu fillo o infante D. Alfonso que se criaba na casa da súa ayo o Conde D. Pedro Froilaz de Trava. (63)

Antes de morrer Raimundo encomendou encarecidamente os presentes ao que ía ser Rei de Galicia. Atopábanse o bispo de Viena de Francia. Guido, irmán de Raimundo de Borgoña, e o bispo Gelmírez. (64)
Cando estas noticias chegaron a Cluny, a badía debeu de facer plans para un futuro estado galego, baixo a reforma gregoriana, e iniciar os pasos para o control dos monasterios galegos en mans da nobreza.

C. J. Bishko, cre ver analizando as cláusulas da transferencia a Cluny do monasterio de Pombeiro que el sitúa en febreiro de 1108 (65), un intento da monarquía de frear o separatismo galego. Para este autor doña Urraca, que non fai ningunha referencia a Alfonso Raimúndez, cando cita á súa descendencia ex omni gente regali a través dos seus pais, o Emperador Alfonso e a Raíña Constanza, estaría inspirada polo seu propio pai quen nos meses justamente anteriores á súa morte andaría coa súa filla á procura de fórmulas para contrarrestar á nacente ameaza do separatismo galego representado polo Conde don Pedro Froilaz (66).

Pero isto non foi así, á morte de Raimundo, (67) segundo a Historia Compostelana, o Rei D. Alfonso mandou traer a León ao príncipe e esixiu xuramento aos nobres galegos a cambio de ratificarlles os seus cargos e expresarlles a súa vontade de non facer innovacións na xerarquía galega. Unha cláusula especificaba que no caso de que doña Urraca casásese por segunda vez (o rei odiaba visceralmente a Candespina, amor de Urraca, superviviente de Uclés, onde morrera o seu fillo Sancho), Alfonso sería nomeado Rei de Galicia.

/95/[…].

Hic Rex cum ejus generum Consulem Raimundum a visione praesentis lucis fata funditus subduxissent. Et ejus filius, qui adhuc  triennii tempus nequaquam expleverat, piissimi Regis paresentaretur, ex internae pietatis affectu super eum misericordiae viscera conmovens, omnes Gallaetiae nobiles, Consules, et Principes qui ejus praeceptione cum puero iverant apud legionem, talli alloquio affatus est:

‘Omme equidem Gallaetiae regimen et jus pueri pater obtinuit, et ideo vos omnes qui ejus jura, et honorem eo vivo tenuistis, et eo mortuo adhuc tenetis, filio ejus, nepoti meo, proculdubio famulatores exhibeo, et totam ei Gallaetiam concedo, si ejus mater Urraca virum ducere voluerit, nec ab eo etiam /96/ mihi ipsi ulla ulterius obsequia deposco. Et ut omnibus his in auribus vestrae praesentiae profero sine ullo scrupulo dubietatis, fidem adhibeant praesente Vienense Archiepiscopo praefati pueri patruo; in manibus Domini Didaci Secundi Ecclesiae B. Jacobi divina dispensatione Episcopi, discreti videlicet viri, hujusmodi jusjurandum vos dare parecipio, quatenus praesentem puerum in Dominium suscipiatis, et susceptum cautius et vigilantius custodiatis: honorem etiam quem vobis paresentibus ei attribuo, etiam contra me ipsum si injuriosus impsi extitero, totis viribus deffendatis“.

Facto igitur intra moenia Legionis, sicut audivimus,juramento, et a Pontifice Compostellanae Ecclesiae solerti cura recepto, cum autoritate tanti principis as sua quisque reversus est. […].  Hª Compostelana. Liber I Cap XLVI

INFANTIÑO AGOCHADO

Ante o arzobispo de Viena (de Francia) e do bispo de Santiago o Rei esixe xuramento de vasalaxe ó infante para que o defendesen contra a súa propia persoa no caso de que el atentase contra a dignidade que lle acababa de conferir.
O [Maior] Conde de Galicia, D. Pedro Froilaz, logo de prestar xuramento particular de fidelidade volveu co neno a Galicia. O infante debeu de pasar boa parte da súa infancia na Terra de Trasancos.

Sabemos que o infante estivo temporalmente refuxiado no Monasterio de S. Xiao de Moraime (Muxía) ao sur da Ría de Camariñas, ou Terra de Trava, Territorio Nemancos, por unha carta de acoutamento ó abade Ordoño e ó Mosteiro de San Xiao de Moraime feita ‘polo honesto servizo, que na nosa adolescencia e tempo de guerra o Abad Ordoño de devandito monasterio, prestoume con celo’ (68)

Sabemos que D. Alfonso [residía ou] estaba refuxiado in extremitatem (69) o que é interpretado por Florez como equivalente in finibus Galleciae. (70) As extremitates como os fines, finis terrae, por exemplo, finiens, o participio de presente de finio, utilízase en latín para designar o horizonte; finis como extremitas indica o fin, o término, o remate neste caso probablemente a costa occidental. No opúsculo: D. Alfonso VII, rei de Galicia, e o seu aio o Conde de Trava (71), López Ferreiro sitúa ao príncipe na fronteira de Toledo. Adestrándose en fatígas da guerra e o manexo das Armas. Mal lle vai a Toledo esta ubicación.

Estes fines de Gallaecia refírense aos Territorios [Terras, Territoria] costeiros do [Maior] Conde de Galicia, no límite noroccidental: A costa das Mariñas Altas nas que está a Terra de Trasancos [, a Extremadela, ou as Partes Extremas de Galicia].

Difícilmente o Conde D. Pedro repetiría o gravísimo erro de Alfonso VI que custaría a vida ó infante Sancho en defensa de Uclés. Na caza, deporte nobre que prepara para a guerra como mostran os tratados medievais, foi onde aprendería o infante o manexo das armas e a montar dacabalo. A Fraga do Rei don Afonso (VII) en Ferrol é un bo exemplo diso, o Conde D. Pedro posuía a metade da uilla de Ferrol, comprensiva dunha extensa fraga cunha pequena aldea incluída nunha uilla dominical da que a outra metade pertencía a Munia, é  mais que probable que o Conde doase un quiñón desta uilla e fraga ó infante, deslindándolo, pois un sobrino neto seu, Pedro Froilaz, fillo de  Froila Rodríguez (neto de D. Rodrigo Froilaz) tería aínda o Souto de Vilar que doa a S. Martiño en 1146. (72) Neste contexto os fillos do Conde,  Don Fernando e Don Bermudo [Pérez], entregaríanlle anos despois ó rei Alfonso un can de caza chamado Ulgario e un venabulo como agasallo (reposición): Et pro regali robore nos Vermudus et Fernandus damus unum canem nomine Ulgario et unun venabrum vobis regi Adefonso qui sunt qingentorum solidum valentes cando o rei D. Alfonso, en compañía da súa nai doaralles (29 de xullo de 1118) o monasterio de Sobrado e as súas herdades. (73)

Cando Alfonso VII, en 1120 acouta o mosteiro de Pedroso fundado por Munia, no defectuoso e recortado pergamiño (74) alude en dúas ocasións ó agarimo que sente por Munia: et causa tue dileccionis impossuimus […]; e mostra un enorme coñecemento da microtoponimia Pedrosana nesa carta, confirmada polo Conde Don Rodrigo Froilaz . Oito anos despois nun segundo acoutamento. (75) O Rei engade “[…] polo amor de Deus e en parte conmovido pola túa deferencia e amor fago crecer e amplifico o Couto e meto no seu couto a igrexa de San Estebo de Sedes coa súa feligresía […]”(que hai que entender como unha mera demarcación eclesiástica onde a igrexa percibía determinados beneficios, pero en absoluto unha división administrativa como as parroquias ou collaçóns, [collações] que se desenvolverán ó longo da Idade Media a partir do século XIII).

Indicios convergentes lévanos a pensar que o Conde gardou o neno nun lugar seguro abondo afastado dos perigos, adestrándoo na caza nas fragas de Trasancos.

Protexido desde os tres anos polo Conde D. Pedro, o infantiño creceu coidado polas mulleres da casa, doña Guntroda, Munia e Visclávara, afastado do perigo.

DANZA DO CASAMENTO DUNHA RAIÑA VIUVA

Trala morte de Sancho e Alfonso VI, doña Urraca convertida na raíña de León e Castela, conveu en ceder os seus reinos á súa morte ao seu fillo, o rei de Galiza, D. Alfonso. O Rei Alfonso VI, prevendo o seu matrimonio con Candespina, encargoulle a doña Urraca encarecidamente que non tomase decisións de estado sen consultar previamente aos seus nobres.

Ó pouco tempo de morrer o rei, aconsellada por algúns destes [nobres], malia a súa consanguinidade e contra a súa vontade segundo López Ferreiro, doña Urraca casou co Rei Alfonso I de Aragón [ e de Navarra],  o mes das vendimas de 1109 no castelo de Muñón. Este enlace ía traer problemas gravísimos.

Problemas coa Santa Sé, xa que eran curmáns en terceiro grado ao ser ambos biznetos do Rei de Navarra Sancho ‘O Maior’. A igrexa non aceptaba estes enlaces, ata despois do sexto grado que quedaban disoltos os vínculos familiares, agás dispensa.

De Roma choven documentos desde finais de 1109 dirixidos a Xelmírez que contradin a tese de Bisko de que a condena deste matrimonio por Cluny non se produce ata 1113. (76)

A familia Petriz que gozaba de boas relacións de amizade coa Raíña e pésimas con Xelmírez por mor da loita dos arciprestazgos, vese nunha apurada situación. Pero o xuramento dado obrigou máis que a amizade á familia máis nobre de Galicia a dar o paso decisivo na defensa do neno, e D. Pedro proclama inmediatamente Rei de Galicia a Alfonso VII sen vacilacións, dous meses dempois da voda da Raíña, o que contradice de novo a Bisko para quen ([segundo el o pensa] arbitrariamente) o mosteiro de Xuvia estaría coa causa de dona Urraca desde 1108 ata 1113, ignorando que o monasterio [chamado aquí] do Couto, era propiedade do Conde D. Pedro.

Temendo a concentración de poder do Conde D. Pedro Froilaz, os envexosos, unha serie de nobres, formaron unha ‘irmandade’ -segundo López Ferreiro-, á fronte de Pedro Arias de Deza e o seu fillo  Arias Pérez, ‘tan listo e convincente que era capaz de cambiar o branco negro e o negro branco’.

Segundo a Compostelana estaban con ela Pedro Gudesteiz; Xoan Díaz, xuíz de Santiago; Payo Gudesteiz; Fernando Sánchez; Oduario Ordoñez e outros señores nobres. Algúns deles relacionados con Santiago e Lugo contemplan con simpatía ó aragonés, símbolo do sistema ‘constitucional’ de foros e liberdades máis antigo de Europa.

A Irmandade nobiliar pediu ao bispo Xelmírez a presidencia da súa liga, que aceptou. Xelmírez e Arias Pérez eran Cabezas da Irmandade de nobres galegos contra D. Pedro. E don Pedro tiña que dividilos para fortalecer a súa causa a calquera prezo. Nese prezo entrou o Arciprestado de Trasancos

.

O LONGO PREITO DOS ARCIPRESTADOS ANTECEDENTES

Na Divisio Theodomiri (anno 569) os territorios de Trasancos, Labacengos e Arrós pertencen á diócesis dos Britóns, segundo unha dubidosa interpolación. (77)
No ano  868 [correxida por Alsina a errada data 830] Tructino menciona unha serie de igrexas ‘propiedade da sé Iriense’ entre as que se atopaban algunhas en Trasancos, Labacengos, Bezoucos, Prucios e Nendos.
En Trasancos: son designados como propiedade de Iria: Sta. María de Brión, S. Sadurniño na beira do Xuvia e Sta. María de Caranza. (78)
Estas igrexas de Trasancos non pertencían aos veciños. A maioría das igrexas de Trasancos son de propiedade laica ou patrimonial dunha serie de familias particulares principalmente os Froilaz-Pérez e por iso non se mencionan neste documento.
No ano 866 D. Alfonso III consigna á igrexa de Mondoñedo “Trasancos, Bezoucos, Prucios e Porto de Seaia”.

Mondoñedo levaba administrando os arciprestados de Trasancos, Besancos (Bezoucos) e a metade de Seaia desde tempos inmemoriais xunto ós de Labacengos e Arrós.

BULA IUSTITIAE AC RATIONIS ORDO E RIFA DOS BISPOS DE MONDOÑEDO E SANTIAGO

Pola Bula de Pascual II Iustitiae ac rationis ordo de 31, decembro de 1101, Compostela pasa a ser a sucesora lexítima das igrexas que pertencían á cátedra Iriense.
Desempoado o antigo documento de Tructino, Xelmírez reclamou ‘amigablemente’, ó bispo D. Gonzalo a devolución dos citados arciprestados.
Cando Xelmírez, bispo de Santiago, inicia a polémica dos arciprestados, ocupaba o cargo de bipo de Mondoñedo o irmán do Conde D. Pedro.
D. Gonzalo respondeu que facía máis de corenta anos que devanditos arciprestazgos estaban en mans da súa diócesis, polo que si Santiago tivese algunha vez dereitos sobre estes arciprestazgos, prescribirían xa de acordo coas leis.

Aproveitando a celebración dun Concilio en Carrión a finais de decembro ou principios de xaneiro de 1103, Xelmírez expoñería o tema. Dándose a circunstacia de que a consecuencia do seu delicado estado de saúde D. Gonzalo non puido asistir ao Concilio.

O hábil Xelmírez estendeuse ó seu gusto, facendo prevaleceer os dubidosos dereitos de Santiago ante todos.
Ante as chafalladas aducidas por Xelmírez, o arzobispo de Toledo e presidente do Concilio, D. Bernardo, mandou desde León unha carta a D. Gonzalo con data do 4 de febreiro de 1103, cominándolle a restituír á diócese compostelana o que por lexítimos documentos esta posuía. (79)
Conxúraa ideada por Xelmírez era perfecta, ou case…

DÚAS VIAXES, UN DE MUNIO, ABAD DE XUVIA E OUTRO DE XELMÍREZ A ROMA.

Moi alarmado D. Gonzalo ante o temor de verse desposeído dos seus arciprestazgos enviou a dous dos seus clérigos, a Gonzalo e a Munio, abade de Xuvia e arcipreste de Trasancos, a Roma para expoñer a súa versión dos feitos.

Simultáneamente ese verán de 1104, Xelmírez obtén do Rei Alfonso VI permiso para trasladarse a Roma coa especie de ‘obter dignidade’ e, entre outras cousas, facerse cos arciprestazgos dos Froilaz. Na viaxe demorouse en Cluny onde obtivo consello e apoio do abad Hugo. Cando chegou a Roma o Papa xa sentenciara o asunto.

Pascual xa escribira a Gelmírez dándolle conta das alegaciones de Mondoñedo, convocándoo para que o día 1 de outubro do seguinte ano enviase a dous legados a Roma onde coincidirían cos de Mondoñedo, tamén citados para a mesma data.

Comparecidas ambas partes o Papa, aberto simpatizante de Xelmírez, resolveu por carta do 14 de outubro, dirixida ao bispo de Burgos, que Mondoñedo presentase en Astorga a cinco dos máis maiores de Mondoñedo para que ante o bispo de Burgos, D. García, testemuñasen que ininterrompidamente os arciprestados estiveran corenta anos en mans de Mondoñedo, sen solución de continuidade, si esta fose probada, un xuízo ordinario daría entón os arciprestazgos a quen tivese mellor dereito. A causa debería verse na oitava de Epifanía.

A principios do ano 1105 acódese en Astorga D. Gonzalo malia os seus achaques, e os clérigos e procuradores da igrexa compostelana. Nesta ocasión non acudiu D. García por mor dunha dolencia, polo que emprenderon o camiño de Burgos e atopárono en Castroxeriz.

Durante este tempo, D. Gonzalo debeu de cheirarse que o asunto estaba amañado e que estaba metido nun bo lerio, confiou na forza da súa familia e negouse a presentar, e tíñaas, as testemuñas dos vedraños que se lle requirían. Capricho dun nobre? A súa actitude digna mostra que podían Xelmírez e o Papa dicir misa, que a solución do problema únicamente dependía do Conde D. Pedro. Xelmírez convencido? da xustiza da súa reclamación tiña que estar moi enoxado ao ver que os consellos do abade de S. Martín de Xuvia, Munio [, arcipreste de Trasancos.] podían máis ante don Gonzalo e o Conde D. Pedro, que as cartas do Pontífice e as reclamaciones da sé compostelana.
O arciprestazgo de Trasancos (disputado cos de Seaia, Bezoucos, Labacengos e Arrós) tiña para o bispo don Gonzalo e para o Conde D. Pedro un valor familiar, pois á Terra de Trasancos chegaron milagrosamente á fronte dunha flota afundida no cabo Prior, segundo a tradición da súa linaje, os ‘Petriz’ e dela procedían os seus antepasados.
O bispo de Burgos denunciou ao Papa o proceder de D. Gonzalo, por cartas ás que se sumaron as dos bispos D. Pedro de Lugo e D. Alfonso de Tui, todas en favor de Compostela. O mensaxeiro era un dos homes de Xelmírez.
Diante disto, Pascual II escribe o 25 de outubro de 1105 ao bispo de Mondoñedo ordenándolle que eses arciprestazgos permitas permanezan dunha vez por todas tranquilos e íntegros en poder da igrexa compostelana. Ameazando a don Gonzalo severamente con penas canónicas si non achantaba.

O BISPO DISPUTA EN GALEGO E O ARZOBISPO EN LATÍN

Sabendo que nada tiña que temer, D. Gonzalo optou por non decatarse, pero a finais do ano 1107 celebrouse un Concilio en León, ó que asistiu o bispo mindoniense. Saíndose dos temas a tratar, Gelmírez sacou a relucir o asunto dos arciprestados, comezando unha longa e enérxica disputa ¡en latín! Segundo a Hist. Compostelana, con D. Gonzalo Froilaz, que ó parecer defendíase en galego.

Para non entorpecer o xuízo nomeouse unha comisión de prelados (80) para resolver provisionalmente o asunto. Nin o monarca, nin os prelados puideron dicir quen tiña  a razón. Acordaron que os arciprestados, por decreto do Concilio, serían administrados polo bispo de Ourense en tanto que se esperaba o fallo da Santa Sé.

Recoñece López Ferreiro que a causa das complicaciones provocábaas o equipo xurídico de Diego Gelmírez, que movía calculadamente os fíos do preito para que “se escurecesen e embarullasen as probas que ó seu favor tiña o bispo de Mondoñedo”. (81)

Este irmán do Conde D. Pedro era, senón propietario, polo menos copropietario de prácticamente todas as igrexas dos territorios en litixio. A súa familia controlaba a inmensa maioría delas. Como os propietarios tiñan o dereito de presentación (escoller e nomear aos cregos que as ían a ocupar), cando o propietario era un bispo, como neste caso, a consagración e ordenación lógicamente deberían pertencer a este.

Estes foron, segundo López Ferreiro, os puntos que fixeron cavilar á comisión do Concilio, A quen correspondían a consagración e a ordenación? Ó bispo propietario ou ó diocesano? A quen pertencían as terzas destas igrexas?

Santiago enviou un emisario cunha carta ao Papa, quen esta vez non quixo pronunciarse sen recibir as probas de Mondoñedo, pero, segundo a Hist. Compostelana, ordenou fixar unha data para comparecer na súa presenza, e aínda que algunha das partes estivese ausente, el outorgaría unha sentenza definitiva sobre a cuestión.
O arzobispo de Toledo recibiu a carta do Papa de mediados de 1108, pero demorouse en darlle cumprimento.

D. PEDRO FROILAZ PON FIN AO PREITO DOS ARCIPRESTAZGOS

Unha cadea de feitos poñerían fin ó problema dos arciprestados solucionado políticamente polo Conde D. Pedro Froilaz en favor de Xelmírez:

1.- En decembro de 1107 morreu o Conde de Galicia, D. Raimundo de Borgoña, ó que como vimos prestara un xuramento persoal de fidelidade, o Conde D. Pedro Froilaz, e baixo unha fórmula distinta Xelmírez e os demais magnates galegos. (82)

2.- O primeiro de xullo de 1109 morreu o Rei D. Alfonso VI. E en decembro dese mesmo ano no castelo de Muñón casábase doña Urraca, viuva do Conde de Galicia, con Alfonso, Rei de Aragón. Como consecuencia deste segundo matrimonio perdía automáticamente, segundo as disposicións testamentarias do seu pai Alfonso VI, o Reino.

3.- En novembro de 1109, D. Pedro Froilaz obrigado polo xuramento rompe abertamente con Urraca ó proclamar Rei de Galicia a Alfonso VII Raimúndez, a finais dese mes.

O Conde D. Pedro que necesitaba urxentemente a axuda, sempre condicionada de Xelmírez, pon fin ao problema dos arciprestazgos, unha minucia comparado coas consecuencias que se temían da invasión que Alfonso o Batallador iniciaba contra Galicia e en particular contra os seus estados.

Forzado polas circunstancias, D. Pedro Froilaz, Conde de Trava e Galicia, decide unilateralmente poñer punto final coa súa autoridade a unha cuestión que nin o Papa, nin os bispos, puideron liquidar. Por iso o Conde de acordo con todos os seus irmáns, especialmente con Munia e Visclávara, as monxas de Xuvia, e a Condesas doña Maior Guntroda Rodríguez, a súa esposa, os seus cabaleiros e as igrexas e os monasterios da súa propiedade, ordena aos arciprestazgos en litixio que se pasen á obediencia das sé compostelana e recoñezan o seu erro: que estiveron

“separados da súa cabeza indebidamente segundo despréndese dos antigos catálogos, e prometeron ser no futuro fillos obedientes e sumisos da sé compostelana, e acudir de boa vontade todos os anos cos tributos a que por tal concepto estaban obrigados”.

Fíxose este pacto en Santiago onde (Hª Compostelana) acudiron alí todos os abades, monxes, cregos e cabaleiros da familia condal, non só dos arciprestados de Trasancos e Bezoucos, senón tamén de Labacengos e Arrós. Así lle apertou as clavijas o astuto Xelmírez ao aínda máis astuto Conde D. Pedro (que oportunidade tería de tomarse o desquite) como consecuencia da dramática conxuntura política que este atravesaba ante a invasión en toda regra nos seus estados, e nos dos seus aliados, do Rei Alfonso de Aragón.

O ABBA MUNIO ASINA UN ACTA DE OBEDIENCIA E SUBMISIÓN A XELMÍREZ

Ego Nunno Abbas Coenobii S. Martini , quod est situm Territorio Trasancos secus flumen quod dicitur Juvia, pro Parochia Ecclefiae Compoftellanae promitto canonicam fubjectionem & omnem in Christo obedientiam Dono Didaco II. Ecclesiae S. Jacobi Apostoli Episcopo, ut cum praedicto Monafterio & hominibus ei pertinentibus sim fidelis & obediens deinceps in perpetuum pro Diocesi S Jacobi, tam ilii quam succesoribus ejus canonice promovendis, tam ego quam successores mei eidem Monasterio praeponendi. Hanc professionem feci ego Nunnu Abbas Era I.C.JCVIII & quot VII Id. Februarii. [anno 1110]  Hist. Compost. L. I. CAP. XXXV. 

O feito de que o abad de Xuvia fose o primeiro en asinar a acta de obediencia, apartado dos demais, indica que xogou un papel importante neste preito, Xelmírez agora tómase o desquite facéndolle, ut supra, asinar o primeiro A modo de humillación? Sen dúvida.

Contrasta a actitude interesada de Xelmírez disposto a sacar tallada de cada oportunidade, para fortalecer a súa diócesis e incrementar seu poder persoal, co desinteresado proceder do Conde de Galicia, dona Maior Guntroda e as grandes posuidoras de igrexas que eran dona Munia, dona Visclávara e os seus irmáns, dispostos a sacrificar, facenda e familia e poñer as súas vidas en perigo para elevar a Alfonso Raimúndez ao trono de Galicia e facer cumprir as legitimidade dos seus dereitos, tal e como D. Pedro prometeulle a Raimundo de Borgoña e a seu titor Alfonso VI.

Toda a aula comitis de D. Pedro: os seus cabaleiros de Bezoucos, Trasancos, Labacengos e Arrós, asinaron, sen discusión, a acta de obediencia e submisión por orde do seu señor o Conde de Trava [potius quam Traba], D. Pedro Froilaz.

Só houbo un que aparentemente foi silenciado: o arciprestre de Trasancos que dependía de Mondoñedo directamente. No seu lugar asina o notario do Conde: Pedro Luz. A residencia do arcipreste estaba en Sta. Icía de Trasancos. Como vasallo do bispo de Mondoñedo podíase pensar que o arcipreste négase a asinar.

Pero isto non foi así, o abba arcipreste e o abba de Xuvia eran a mesma persoa: o primeiro en asinar, ut supra, Munio, o 7 de febreiro de 1110, coa fórmula especial xa mencionada.

O 7 de marzo seguinte subscribiron baixo unha fórmula distinta así mesmo [recollida] na Compostelana (83)

Obedientia Monachorum , Abbatum , Clericorum & Laicorum

Nos habitantes apud Dioeceses Bisancos, Trasancos, Lavacencos & Arros, tam Abbates, Archipresbyteri, Monachi, & omnium illarum Ecclesiarum Rectores, quam & Comites, & Milites, & Dominae, & universus populus quorum nomina & subscriptiones inferius notantur, vobis Ven. Dño D. II. Dei gratia S. Jacobi Apostoli Episcopo & Ecclesiae vestrae veridice confitemur praedictas Dioeceses Canonica institutione esse quondam Iriensi sedi subjectas per fines propios & antiquos terminos, & quadam causa injusta existente inde sublatas sunt, & quia nos & antecessores nostros cognoscimus contra Canonum decreta erravisse, agnito veritatis tramite sponte subdimur tibi & Ecclesiae tua promittentes obedientiam, ut deinceps simus concurrentes ad B. Jacobum census & debita quae ad jus Sedes vel Dioeceseos pertinent singulis annis fideliter vobis et succesoribus vestris per dispositionem vestri Praelatí quem vos & successores vestri nobiscum & cum nostroum successorum assensu unanimiter elegeritis, tam nos quam & successores nostri cum omni reverentia persolvamus tali pacto hoc coram Deo & B. Jacobo unanimiter affirmamus, ut non nos, neque successores nostri ullo unquam tempore ab hac promissionem & subjectione retrahamur sed viribus nostris & toto nostro conamine abjeta & aliorum Pontificum praelatione & dominatu ut praediximus, vestrae vestrorumque successorum obedientiae ac praeceptis perenniter adhaerentes, vobiscum in hanc saeculo educati, juste ac pie vivamus & Caelorum Regis vestris orationibus & B. Jacobi intercessione feliciter cupiamus. Et si aliquis non credens in futurum recalcitraverit uel quod stabilitum est irritare voluerit, quisquis fuerit, nisi resipuerit, perpetui anathematis gladio feriatur. Cumctis autem observantibus sit Domini & Redemptoris nostri atque B. Jacobi benedictio, & suorum peccatorum plena remissio, & in perpetuum cum omnibus Sandis felix habitatio. Haec confessionis & subjectionis scriptura plenum obtineat robur per omnia sáecula. Amen  Hist. Compost.  L. I. Cap.  XXXV

un acta de obediencia, por si e polos ausentes, [os membros do clan Pétriz  -Confirman el acta D. Pedro y su mujer la Condesa doña Mayor y las hermanas del Conde, doña Munia y doña Visclávara, monjas en Xuvia (84)-,

CONFIRMATORES:

Petrus, Floylaz comes, proprio signo confirmo. Comitissa domina Mayor, uxor eiusdem comitis, confirmo. Nunnus, abbas coenobii S. Martini de Iuvia, propria manu conf. Munina Floylaz, soror praedicti comitis, proprio ore et subscriptione confir. Visclavara Froylaz et soror eiusdem comitis, atque Munia Deo vota conf.

e toda a sua cadea feudovasalática:] os seguintes cabaleiros e clérigos dos territoria [siue, territorios implicados] de don Pedro, mostrando [de novo] a dúplice estrutura territorial da función soberana verticalmente discriminada.

NOMINA MILITUM DE BISANCOS

[antiga treba dos  psbl. *Besan+i+cos que a etimoloxía popular fai derivar do lat bis aquis]

Haec sunt nomina militum habitantium Bisancos, quae inferius denotata sunt: Menindus Holmiz confirmo. Feruens Holmiz confir. Histrarius Holmiz conf. Ovecus Froylaz conf. Rudericus Pelaiz conf. Vistrarius Pelaz conf. Gundisalvus Menendiz conf. (0932B) Muninus Oduariz C. Veremudus Rageliz C. Ioannes Vimaraz C. Veremudus Asmodi C. Petrus Veremudiz C. Fernandus Suariz C.

NOMINA SACERDOTUM [DE BISANCOS] 

Haec sunt nomina clericorum ibidem habitantium, qui hanc subiectionem iuste B. Iacobo devoverunt et confirmaverunt, tam pro se praesentibus quam pro caeteris suis sociis absentibus, atque pro universo populo: Pelagius Almondiz presbyter Ecclesiae S. Petri de Cervalles conf. Didacus Fulgentiz presbyter Ecclesiae S. Eulaliae de Iuvia conf. Vimara presbyter S. Iacobi de Francia conf. Rudericus Sisnandiz presbyter, et praelatus monasterii S. Vincentii conf. Pelagius Veremudiz presbyter Ecclesiae S. Ioannis de Pinnario conf. Gutierre Osoriz presbyter Ecclesiae S. Salvatoris de Magnios conf. (0932C) Rudericus Muniz presbyter Ecclesiae S. Vincentii de Mediano conf. Oduarius presbyter Ecclesiae S. Eulaliae de Caurio conf. Froyla presbyter Ecclesiae S. Iacobi de Baraliobre conf. Froyla presbyter Ecclesiae S. Mametis de Laragia C. Ioannes presbyter Ecclesiae S. Marinae de Seliobre C. Ordonius presbyter Ecclesiae S. Salvatoris de Seliobre C.

LISTADO DE CREGOS E CABALEIROS 

LISTADO DE CABALEIROS DAS TERRAS DE TRASANCOS, LAVACENGOS E ARRÓS

NOMINA MILITUM DE TRASANCOS ET LAVACENCOS ET ARROS

Haec sunt nomina militum, Trasancos, et Lavacencos, et Arros habitantium, quorum nomina inferius denotata sunt, qui hanc subiectionem iuste fecerunt tam pro se praesentibus quam et pro sociis suis absentibus, atque pro universo populo: Nunnus Veremudiz conf. Ovecus Gundisalviz conf. (0932D) Gundisalvus Petri C. Suario Teliz C. Veremudus Gelidiz C. Rageliz C. Menindus Gundisalviz C. Froyla Veremudiz C. Ovecus Muniz C. Petrus Muniz C. Petrus Gundisalviz C. Veremudus Hiscaz C. Egica Stephaniz C. Veremudus Petri C. Petrus Suariz C.

CABALEIROS DE TRASANCOS, LABACENGOS E ARRÓS

 Munio Bermúdez, conf. ; Oveco González, conf.; Gonzalo Perez, conf. ; Suaro Tellez, conf.; Bermudo Gelídiz, conf.;  Ragéliz, conf.;   Menendo González, conf.;  Froilá(n) Bermúdez, conf.;    Oveco Muñiz, conf.;    Pedro Muñiz, conf.; Pedro González, conf.;  Bermudo Hiscaz, conf.;   Egica Estévez, conf.; Bermudo Pérez, conf.;   Pedro Suárez, conf.

NOMINA PRESBYTERORUM IBIDEM MORANTIUM

Haec sunt nomina clericorum ibidem habitantium, qui hanc subiectionem firma stabilitate, ut supra exaratum est, devoverunt et confirmaverunt, tam pro se quam pro universo populo: Ioannes presbyter, praelatus monasterii S. Iuliani de Naraon conf. (0933A) Moninus presbyter Ecclesiae S. Mariae de Sichario C. Enindus presbyter, praelatus monasterii S. Stephani de Setes C. Suarius presbyter Ecclesiae S. Mariae de Castro C. Petrus presbyter Ecclesiae S. Eulaliae de Avinio C. Erus presbyter Ecclesiae S. Iacobi de Laco C. Garsia presbyter Ecclesiae S. Iuliani de Lamas C. Ordonius presbyter Ecclesiae S. Saturnini C. Rudericus presbyter Ecclesiae S. Mariae Maioris C. Froyla presbyter Ecclesiae S. Petri de Lexa C. Muninus presbyter Ecclesiae S. Mariae de Lavacencos C. Vimara presbyter Ecclesiae S. Salvatoris de Sarantes, et Petrus Luz C. Gunsalvus presbyter, praelatus monasterii S. Mattheaei C. Petrus presbyter Ecclesiae S. Columbae C. Pelagius presbyter Ecclesiae S. Georgii de Marinas C. Petrus presbyter Ecclesiae S. Romani de Domnius C.

Ego Pelagius Pelagii filius, et presbyter illius patriae indigena confirmante supradictorum assensu scripsi in concilio, et confirmo.

CLÉRIGOS DE TRASANCOS, LABACENGOS Y ARRÓS

Joam, presbitero, prelado do mosteiro de San Xiao de Narón, confirma. Monino, presbítero da igrexa de Santa María de Sequeiro, confirma. Enindo [Sisnando?], prelado do monasterio de San Estebo de Sedes, confirma. Sueiro presbítero da igrexa de Santa María de Castro, confirma. Pedro, presbítero da igrexa de Santa Eulalia de Aviño, confirma; Ero presbítero da igrexa de Santiago de Lago, confirma. García, presbíero da igrexa de San Xulián de Lamas, confirma. Ordoño, presbítero da igrexa de [Santa María] de San Sadurniño, confirma. Rodrigo, presbítero da igrexa de Santa María Maior de O Val, confirma. Froila, presbítero da igrexa de San Pedro de Leixa, confirma. Monino presbítero da igrexa de Santa María de Labacengos, confirma. Vimara, presbítero da igrexa de San Salvador de Sarantes (Serantes) e Pedro Luz, confirma. Gonzalo, prelado do monasterio de San Mateo [de Trasancos], confirma. Pedro, presbítero da igrexa Santa Comba (Covas), confirma. Pelayo presbítero da igrexa de San Xurxo das Mariñas, confirma. Pedro, presbítero da igrexa de San Román de Doninus (Doniños).

Eu Paio, fillo de Paio e presbítero natural de esa patria, confirmando o mencionado consenso dos arriba mencionados, o escribí en Concilio e Confirmo.

CABALEIROS DO CLAN PETRIZ INSTALADOS EN TRASANCOS

Moitos destes cabaleiros de Trasancos, posuidores ou llevadores de villae, [espazos acoutados] con jurisdicción territorial en propiedade ou prestimonium, son parentes do Conde, dito doutra forma, membros do clan Petriz, pechan en torno a el a súa aula, son mordomos, vicari[os] ou mayorini [-nos] das terrae [-as] desempeñando funcións propias da jurisdicción, xudiciais e administrativas nos territorios do imperante, non é difícil distinguilos nos diplomas xunto aos membros principais da dinastía, confirmando donacións a Xuvia de diversas heredades das que son condóminos.

Gonzalo Menéndez, Oveco González e Oveco  Núñez, aparecen xunto a Munia, Visclávara e Mariña nunha donación a Xuvia de bens patrimoniales do Conde (85) ou no testamento do abade Munio. (86) E[gi]ika Stephaniz ou Tesaniz vicario da Terra de Trasancos no ano 1095 (87); o mordomo do Conde D. Pedro, Oveco Gonzales que confirma unha donación de Munia de 1114 (88) na que figura Munio como arcipreste, etc.

 [Si intelligere, intelligant. “Foron parentes e herdeiros do Abade Munio o arcediago de Trasancos (abade en Santa Icía) Pedro González e o seu irmán Oveco Peláez. Este doou o 20 de decembro de 1173 ao abade D. Egidio de Sta. Maria de Sobrado unhas propiedades que tiña en Pradeedo (Platanetum), Quintá (Quintana – da que era copropietaria Munia Froilaz], e Vilacornelle (Uilla Cornelli). Este home tiña tamén unha parte dos beneficios da igrexa de Sta. Maria Maior e dispón que habite nela o presbítero Pedro”.  A. Pena in O Val, A Súa Historia, 41]

OS ARCIPRESTADOS DA TERRA DE TRASANCOS E  ANTIGAS TREBAS, TERRITORIOS E DIÓCESIS DOS LAPATIANCOS [LABACENGOS] E DOS ARROTREBAS [ARRÓS] RETORNAN Á IGREXA DA SÉ VALLIBRIENSE PARA SEMPRE

A situación política foi variando e o éxito de Gelmírez, arrebatando Trasancos, Labacengos e Arrós a Mondoñedo foi efémero.
Desde 1108 a 1112 -demostrando Fletcher a súa existencia-, un bispo chamado Pedro (89) ocupa o espazo que media entre a morte de D. Gonzalo e a chegada de Munio Afonso.
Á súa morte, paradógicamente, un dos creadores da propaganda prol Gelmírez e redactor da Historia Compostelana, foi elixido bispo de Mondoñedo o 2 de marzo de 1112, aínda que debido á situación política habería de tardar un ano (23 de marzo de 1113) en ocupar o seu cargo.

Bo coñecedor do asunto dos arciprestazgos, o 28 de agosto de 1122 Munio (Bispo) de Mondoñedo de acordo co seu cabido cede a Gelmírez os dereitos sobre os arciprestazgos de Seaia e Bezoucos e, pola súa banda, o bispo de Santiago, Diego II Gelmírez, devolvía Trasancos, Labacengos e Arrós á súa antiga sé.
D. Pedro Froilaz subía como a espuma e a estrela de Gelmírez encarcelado daquela por doña Urraca, comezaba a declinar.

O voto de Santiago reduciuse, para a diócesis de Mondeñedo, a un cirio de 100 libras de 25 soldos A lIbra.

Sobre as terzas das igrexas acordaron ambos o non esixir terzas nas igrexas comprendidas nas diócesis do outro. Asinaron por cada banda D. Munio e varios (dos seus) arcedianos e coengos de Mondoñedo e Gelmírez e os seus coengos compostelanos.
Munio asinou así mesmo o compromiso de acudir en socorro de Diego Gelmírez no caso de que este vise comprometida a súa persoa e o seu cargo, cousa que parece que non fixo nunca.
Os intentos anexionistas dos arciprestazgos da diócesis compostelana fracasaron en parte.

DE COMO O CONDE D. PEDRO BOTOU DE GALICIA CON MOI GRANDE DESHONRA AOS CELTÍBEROS

Cando foi proclamado polos Froilaz Don Alfonso Raimúndez rei de Galicia, o aragonés, como era de esperar, contestou ao desafío de D. Pedro armando un exército, e veu a Galicia acompañado de doña Urraca, decidido a arrasar as terras do Conde D. Pedro que ousara nomear a Don Alfonso, Rei de Galicia.

Alfonso I de Aragón toma Monterroso, (90) atravesando cun venablo, segundo o Anónimo de Sahagún, a un cabaleiro chamado Pedro refuxiado baixo as saias da raíña. Entón a raíña, reunindo en Consello aos seus, deliberó, e decidindo facer divorcio e separación do seu marido, volveu para León.
D. Alfonso invadiu as terras do Conde D. Pedro (do río Tambre ata Ortigueira), incendioulle pazos, casales e villas; lle saqueou as igrexas e os mosteiros, ‘e aínda aconteceu que algúns mouros e infieis que lle acompañaban, romperan un mosteiro de monxas e as monxas fuxiran á igrexa. Eles fornicaron con elas ante o santo altar, a cal tan grande malfeitoria, como fose recontada ao tirano, este soamente respondeu: Non me coido eu do que faga a hoste nas miñas guerras.

Logo de tres meses de dura loita o Conde D. Pedro, como di o Anónimo de Sahagún, botou de Galicia ao aragonés ‘con moi grande deshonra’.

Urxido por Roma, o arcebispo de Toledo, declarou nulo o matrimonio de doña Urraca, que era xuguete da sutil diplomacia de Aragón; esta atraída de novo polo seu marido por mor dunha campaña contra Almostain, Rei de Zaragoza [derrotado en Valtierra], acabaría encerrada por D. Alfonso no castelo de Castelar, perto do Ebro.
Tras isto, ‘O Batallador’, expulsou de Toledo ao arcebispo D. Bernardo, e a emprendeu contra outros prelados da liña galicana opostos ao seu matrimonio. Cluny quería separar a dona Urraca do Batallador.
Os nobres casteláns decididos a liberar a dona Urraca foron derrotados, e o Rei de Aragón proclamouse Rei en Toledo, o 18 de abril de 1111.

Doña Urraca conseguiu saír da cadea recorrendo a un expediente vello: seduciu aos gardas cá custodiaban.

CONFÍASE O CONDE E XELMÍREZ XOGA DÚAS BARALLAS

Un gravísimo erro táctico cometido polo Conde D. Pedro -cría contar coa axuda do Conde de Portugal-, fixo que deixara á súa dona Guntroda e aos seus fillos Bermudo e Fernando, protexendo ó infante no castelo de Castrelo de Miño, lonxe dos seus estados patrimoniales entre o Tambre e Ortigueira. Revoltos os labregos dos arrededores polas cargas que lles supoñía manter a tanta xente de armas, -ademais de Guntroda, os seus dez fillos e o infante Alfonso-, bloquearon o castelo, aos que se uniu a irmandade de Santiago. O papel de Xelmírez é ambiguo, -probablemente á cabeza deste levantamiento comuneiro- a Compostelana outórgalle o papel de intermediario. Digno representante da diplomacia eclesiástica, Xelmírez intenta xogar con dúas barallas ‘polo que poida pasar’. Por unha banda o seu irmán Munio tentea á Condesa [Dona] Maior Guntroda, e por outro o seu home Pedro Gutiérrez pacta cos sublevados; de acordo con ambos bandos, Gelmírez e Guntroda manteñen un encontro no castelo sitiado, no que Gelmírez comprométese, a cambio da entrega do castelo ás forzas da irmandade, a garantir o traslado do infante e a Condesas, incluída a súa alfaia aos estados dos Petriz.

[…] ea conditione praesente Pontífice firmaverunt, quatenus in subsequenti die castrum illud eis funditus redderetur. Et ipsam eadem Comitisam cum nobili puero Domino videlicet suo, et cum omni sua militia et supellectili usque ad virum suum sine detrimento ipsi conducerent […] Hª. C. Lib I Cap L, 103

Ao día seguinte, a Condesa entregou o castelo. Os rebeldes, traspasadas as defensas, abalanzáronse sobre a Condesa intentando arrincarlle ao neno violentamente. Gelmírez sacoullo do colo para evitar que sufrira danos’.
Decatados os conxurados do dobre xogo do bispo de Santiago, a este -probablemente desde o 7 de febreiro de 1110 en que Munio, abad de S. Martín, promete ‘sujeción canónica e obediencia omnímoda en Cristo’ a D. Diego Gelmírez, este fixera un pacto secreto co Conde-, e ao seu irmán Munio, Arias Pérez , mandounos deter.

Tras negociacións e deixar a tres dos irmáns como reféns, Gelmírez puido quedar en liberdade. O mesmo fixo o Conde de Trava para rescatar á súa familia e ao infante D. Alfonso.

DON PEDRO TEN REI DE SEU 

O ambicioso Gelmírez e o nobre Conde, forzados polas circunstancias tiveron que entenderse e decidiron coroar en Santiago ao infante D. Alfonso como Rei de Galicia.

Por fin Galicia volvía ser un estado independente no concerto dos reinos peninsulares.

Legados [de Galicia] enviados a León e a Castela obtiveron de doña Urraca, aproveitando a conxuntura da mala relación co seu marido, o consentimento. D. Pedro Froilaz xa tiña o seu Rei! Foi coroado o 17 de setembro de 1111. Digno de ser recordado con alegría este día, mes e ano de 17 de setembro de 1111 […] Galicia volvía recuperar o seu propio reino. Galicia existía por si mesma, grazas ao esforzo dun home nado na Terra de Trasancos, pois o título de Conde de Trava tomouno da Terra de Trava que lle regalou a súa muller Guntroda.

O Conde D. Pedro mostrounos aos galegos que Galicia non é un espellismo, o máis antigo e ubérrimo reino da Península onde converxía -desde a Prehistoria- o itinerario de peregrinación máis importante de Europa, volvía atoparse co seu destino, sen tutelas alleas.

CAE DON PEDRO PRISIONEIRO SORPRENDIDO POLOS CELTÍBEROS EN VIANDANGOS

Decidiron ao día seguinte da coronación levar ao Rei de Galicia a León para sentalo [tamén] no trono [de León] coa Raíña.
D. Pedro, Gelmírez e o Conde D. Fernando, mensaxeiro de doña Urraca, tan confiados ían que partiron só con 266 homes armados, e  foron sorprendidos en Viandangos (entre Astorga e León) por 660 cabaleiros e 2.000 infantes de Aragón. Urraca gardou ao seu fillo na fortaleza de Orillón, a cargo de D. Rodrigo e D. Guterre Fernández de Castro, o Descalabrado.

En Viandangos caeu prisioneiro o Conde de Galicia, D. Pedro Froilaz, auque Gelmírez conseguiu levar ao príncipe a salvo xunto á súa nai e en Viandangos souberon os ?celtíberos?, como chama a Compostelana aos aragoneses, do que era capaz un grupo de galegos, que a vitoria non a obtiveron fácilmente.

CORTES EN COMPOSTELA

O ano seguinte, convocou doña Urraca Cortes en Santiago, ás que acudiron o Conde de Trava, deus ex machina xa liberado, co seu fillo D. Bermudo, o primogénito, e toda a nobreza galega, co obxecto de solicitar o apoio galego para loitar contra o seu marido.

Descoñecemos o que tivo que pagarlle ao Batallador pola súa liberdade D. Pedro. Non sería pouco. Quizá por iso, e porque o costume pedía pagar as fidelidades por adiantado, desta época, maio de 1112, é unha doazón feita por doña Urraca a D. Pedro Froilaz e a vosa esposa a Condesa dona Maior Rodríguez na que lles doa Barcia con canto a esta pertence, ata fóra dos seus límites nas terras de Deza, Camba e Castela así como en Cusanca, Montes e Salnés…

[…] E en Terra de Trasancos douvos San Sadurniño que está na beira do Xuvia polos seus coutos cos suas herdades e os seus homes e igrexas; e en Terra de Nendos douvos tamén o castelo de Leyro cos seus homes e o seu karitel […]. (92)

[É]a herdade de San Sadurniño que o Conde, dono de media Galicia, catorce anos despois – o 25 de marzo de 1126- coa súa muller dona Maior Guntroda doaría á súa vez ao Arcedián don Gonzalo de Pedroso:

[…] a igrexa de San Sadurniño de Trasancos sita ao pé do Monte Agudo, discorrente ao río Xuvia. E déunola a Raíña dona Urraca, con outra herdade, polos nosos servizos e ademais fíxonos unha carta firmísima […].

Confirma nesa carta o arzobispo Gelmírez, legado da Santa Romana Igrexa, o Conde don Pedro e a Condesa dona Maior, os únicos propietarios, e ningún outro membro da familia Petriz por non estar suxeita esta propiedade a condominio (93).

POR TERCEIRA VEZ UNHA FERMOSA RAÍÑA VISITA O TÁLAMO

Loitando estaban os pacientes galegos por doña Urraca contra o rei aragonés cando a finais de ano a Raíña deixounos tirados de novo e marchou co seu marido por terceira vez, desatendendo os anatemas de Pascual II e do seu legado o abad de Chiuse, esixindo ao rei de Aragón e a doña Urraca  abandonasen a súa incestuosa unión e recriminando con dureza a Alfonso para que deixase de inquietar a España coa súa fiereza. Cluny volvía actuar.
De novo, doña Urraca, presa, escapara do seu marido, tras subornar aos nobres deste estado de Aragón que a gardaban, e chegara a Castela.

AMEAZA DE NON ULTRAPASA-LOS ALPES DE GALICIA E DESENTENDERSE DOS ASUNTOS DA TERRA DE FORIS

En 1113, Gelmírez recibe unha carta da Raíña que entrega ao Conde don Pedro, pola que pedía que se reunisen todos os nobres de Galicia para ir no seu auxilio  e no do seu fillo o Rei Alfonso, que estaban sendo atacados polo tirano aragonés. O auxilium é a obrigación moral de nobre de ir armado a defender  ao seu señor, e o exército galego de D. Pedro [Conde Maior de Galicia], Gelmírez, os Condes Rodrigo Velaz, Guterre Bermúdez e Munio Peláez, cos cabaleiros de Munio Gelmírez e Payo Peláez, foron enseguida a axudar á Raíña. Polo camiño ían decatándose polos peregrinos de que a Raíña pensaba privarlles das súas feudos instigada por Arias Pérez.

En Astorga en vista dos informes que ían recibindo os nobres galegos decidiron que debían volver á súa terra e o cardeal Pedro e o canónigo Pedro Peláez foron destacados por Gelmírez para falar coa Raíña e coñecer as súas intencións.

Dempois dunha entrevista con esta grandísima lercha, os nobres convencidísimos do seu sinceridad decidiron continuar ata Carrión, onde atoparon a doña Urraca co xefe dos comuneros: Arias Pérez…

Os legados de Gelmírez deixan claro á Raíña que ao menor intento de traizón os nobres galegos volverían ás súas terras e non pasarían máis os Alpes de Galicia, desentendiéndose dos asuntos da Terra de Foris, é dicir, allende as súas fronteiras. A súa palabra carecía de valor para os galegos e como non confiaban nela acamparon a este lado do río, decididos a non cruzalo sen garantías que a Raíña non parecía disposta a dar.

Ao final da tarde recibiron aviso de que o Rei de Aragón ía achegarse a socorrer Burgos, co que a Raíña apresurouse a celebrar unha concordia e os galegos sitiaron a cidade en mans do partido do Rei de Aragón.

Ao día seguinte, os galegos celebraron, sen sabelo, a Beltaine, a festa celta da función soberana no seu aspecto relixioso que a tradición galega garda celosamente (94), e o cristianismo converteu na festa de San Juan. Día favorable, o 24 de xuño, logo da misa de San Juan, e impresionante sermón de Gelmírez ante as evasivas do exército castelán, os galegos decidiron saír pola súa conta ao encontro dos aragoneses, cos que tiñan que saldar unhas contas que quedaran pendentes de Monterroso e Viandangos, e tomaron posicións en Atapuerca. O Rei de Aragón temendo o enfrontamento co Conde de Trava optou pola retirada e o uso da diplomacia onde non podía a forza. Os defensores do castelo de Burgos privados do apoio aragonés, rendéronse.

Pascual II en Letrán escribiu unha carta de excomunión que indirectamente afectaba a Alfonso de Aragón; celebrado un miniconcilio tomouse nel a decisión de convocar outro de carácter xeral con abades, duques, condes e todos os magnates españois, fixado para o día 25 de outubro.

AVINZA DE GELMÍREZ E D. PEDRO

Gelmírez obtivo de doña Urraca dispénsaa (8 de xullo de 1113) da obrigación de saír personalmente a campaña, en diante á chamada da raíña só contribuirá enviando soldados.

Agora Gelmírez distánciase claramente da Raíña e aproxímase ao Conde de Galicia.
Pouco tempo despois, diplomáticos do Rei de Aragón contactaron con doña Urraca en Burgos, ratificaron o tratado de Peñafiel e solicitaban á raíña que volvese co seu marido, para vivir xuntos e levar vida matrimonial. Isto expuxeron os legados no Claustro de Sta. María de Burgos apoiados pola maioría da asemblea.

Entón D. Pedro e Gelmírez decidiron unir as súas forzas. Sabendo que as forzas ían saír victoriosas -e tralas xenerosas donaciones do Conde á igrexa de Santiago- Gelmírez apoiou ao Conde. O acordo foi publicado pola compostelana. Nel as dúas persoas máis poderosas de Galicia se erigen nos árbitros da política galega.
A beira da fronteira entre os seus estados, o Tambre, (Tamara) asinan en 1113 un pacto de mutua axuda:

Amiticia inter Archiepiscopum et Comitem Petrus [ Hª C., anno 1114]

5. Ego Comes Dñs. P. Froylaz cum his inferius denotatis, juro vobis Dño. Didaco II Episcopo, per Deum Patrem Ominpotentem & per omnes Sanctos ejus & virtutes Caeli, ut salva fidelitate Infantis Dñi. A. vel alterius Domini quem communi consilio susceperimus, sim vester fidelis amicus absque fraude & malo ingenio, & custodiam& defendam vitam vestram & membra, & honerem quem nunc habetis, vel habituri estis, modis omnibus deprimendo dedecus vestrum, in omnibus &per omnia: & similiter honorem exaltando, contra omnes homines secundum meum posse & ingenium &arbitrium: & similiter juro ut parentes vestros, quos mihi commendaveritis, & ipsi se mihi conjunxerint, adjuvem & amparem, sicut aliquos de meis bonis hominibus: homines vero, & honores B. Jacobi, qui sunt in mea terra, fefendam et amparem, ad vestrum proficuun & utilitatem, ita quod per me nullum habeatis in eis, & si ego aliquam injuriam fecero ibi, aut mei homines, corrigam per me, aut per judicium & laudamentum de nostris amicis, & hominibus ex toto velle meo & posse: & si forte fortuitu perdiderites honorem vestrum, medietatem mei honoris tribuam vobis, & defendam, & amparem vos & canonicos vestros, qui vestri amici fuerint& mei, sicut metipsum. De sublimando autem Infante Dño. A. & de suis honoribus dandis & conferendis, secundum jussum & vestrum consilium faciamus dum eum in postestatenostra habuerimus: & isti qui meum jurant, si se perjurare voluerint, stent cum suis parestaminibus & honoribus, exceptis castris, vobiscum, & adjuvent vos sine arte & malo ingenio: & de istis qui sunt in hoc pacto, sicut discuserint, judicaverint de omnibus negotiis inter hos factis, ita faciam; & hoc juramentum sit solutum si nos solverimus.

6 Qui [praesentes] fuerant cum Dño. P. Comite ad illum Episcopum hi sunt: uxor eius comitissa dña.

Eu, Conde Pedro Froilaz, cos abaixo nomeados, xúrovos D. Diego II, bispo, por Deus Omnipotente, por todos os seus santos e polas virtudes do ceo, que, salvo a fidelidade debida ao infante D. Alfonso, ou a calquera outro señor que de común tomásemos? que gardarei e defenderei a vosa vida e a vosa persoa e as jurisdicciones que agora tendes/tedes e en diante tuviérais, e que segundo as miñas forzas e a miña posibilidade, procurarei exaltar a vosa dignidade contra todas e cualesquiera persoas.
Xuro así mesmo axudar e defender, coma se fosen os meus parentes, a todos os vosos achegados que encomendeis, ou eles encoméndense á miña protección e amparar e protexer ás persoas e feudos de Santiago que están nas miñas terras en provecho e utilidade vosa para que por eles non recibais molestia nin dano algún. E si eu, ou os meus homes ocasionásemosvos nisto algún prexuízo, en todo resarcirémosvolo de acordo co dereito segundo xuízo e laudo dos nosos amigos. Si por ventura perdiérais as jurisdicciones civís que agora posuídes, obrígome a darvos a metade das miñas, e a ampararvos e defendervos a Vos e aos canónigos que sexan os vosos amigos e meus tamén.
Respecto de a entronización do Infante D. Alfonso, e da distribución das dignidades e cargos da súa casa, xuro obrar con Vos de común acordo mentres o tivésemos no noso poder.
Si eu faltase a este xuramento, sexa declarado perjuro, e si os que agora xuran comigo non quixesen perjurar, póñanse da vosa parte cos préstamos e feudos que teñen, excepto os castelos, para axudarvos con lealtad e sen ficción; e eu comprométome a cumprir o que eles xulguen e sentencien, que deba facer.
Advírtase que este xuramento queda anulado, si ambos conviñésemos en revogalo e disolvelo.

Xuran co Conde D. Pedro, a súa esposa, os seus fillos D. Bermudo e D. Fernando e os cabaleiros Arias Núñez, Arias Jiménez, Froila Pérez, Arias Sesmóndiz, Sarraceno Núñez, Froila Alfonso e Juan Gutiérrez.

Gordon Biggs sinala que Masdeu condenou este pacto sedicioso e non lle faltaba razón [más, segundo pénsoo, a sedición debe buscarse nas filas de Doña Urraca, non entre Don Pedro ou Gelmírez, por reservarse un ‘plan B’, caso de eliminar o celtíbero a Don Afonso]. Pola súa banda, Vitoria Armesto suxire, con fundamento, que o sustituto de Alfonso VII no trono galego que se contempla no documento talvez fóra Fernando o fillo favorito do [Maior] Conde de Galicia [amante de Dona Tareixa, nai de Afonso Henriques, condesa do Condado Portucalense de Galicia].
(95)

PASA FACTURA GELMÍREZ AO CONDE D. PEDRO?

Ao Conde o apoio de Gelmírez custoulle un ollo da cara.
Coñecedor de que Roma e Cluny eran case una mesma cousa Gelmírez baseou toda a súa actividade relixiosa en compracer á orde. Os abades Hugo e Ponce viron como Gelmírez reorganizou o cabildo da Igrexa de Santiago seguindo o reglamento de Cluny e impulsaba a reforma gregoriana. Os monxes negros estaban moi interesados no establecemento dun estado galego -á fronte dun burgundio: Alfonso Raimúndez- controlado pola Orde de Cluny. Eila que utilizaran a especie da consanguindidade para enfrontarse, desde 1110, a dona Urraca. Xelmírez obtén de Roma polo valimiento da orde, o palio e o permiso para converter a sete dos seus coengos en cardeais con dalmática e mitra. A factura que vai pagar o conde á orde é enorme: O seu mosteiroo e panteón familiar de San Martiño de Xuvia, un dos mellores da Galicia do momento.

A adhesión de Xuvia a Cluny consúmase o 14 de decembro de 1113 de acordo cun documento, citado por Biskho, no que o Conde D. Pedro Froilaz e os seus irmáns Rodrigo, Munia e Visclávara outorgan o monasterio de San Martiño ao abad Ponce de Melgueil e aos seus sucesores, coa aprobación de Diego II Gelmírez de Compostela e Munio de Mondoñedo, segundo este documento -descoñecido por Montero Díaz-.

No verán de 1113 o abade Ponce de Cluny (96), Abbas Clusensis está en Santiago, para Bisko:

Un dos principais logros que motivaron a viaxe do abade a Compostela, foi atopar alí aos dous líderes do partido Alfonso Raimundista: Diego Gelmírez, o vello amigo e ‘socius’ de Cluny, e o Conde Pedro Froilaz. (95)

[lámina pág. 110] Capitel de S. Martiño de Xuvia S. XII

O Conde coa aquiescencia da súa familia considerou conveniente traspasar o mosteiro á Orde de Cluny. Bisko se manifesta perplexo polo feito de que as masivas donacións -dos Froilaz- do verán de 1114 (96)

[ en que traspasan a Xuvia un importante número de herdades e igrexas: a metade de San Salvador de Serantes; a carta da igrexa de San Lourenzo de Doso, e post mortem archidiacono domini Gonsisalvi de Petroso concedo ibi totam; a oitava da igrexa de San Mamede de Atios; a igrexa de S. Vicenzo de Regela (Fene) íntegra; a terceira parte da igrexa de Santa Eulalia de Aviño, cunha servicialia [terra de laboura que fai servizo]; a igrexa de Sta. María de Leira en Montaos; un quiñón do monasterio de San Salvador de Muxía e a igrexa anexa a este mosteiro de Santa María cos homes qui mei vasalli sunt vel debent esse de Munia e Visclávara]

‘non foron correspondidas conjuntamente polo Conde D. Pedro’ -sen se decatar que [estas] veñen dadas pola súa condición de monxas (de acordo coa regra de San Bieito), no contexto do traspaso do Monasterio a unha nova orde-, dúbida da responsabilidade do Conde nesta actuación, e, tras aludir a unha cuantiosa donación a Xuvia de igrexas e heredades -en Trasancos, Bezoucos e a Terra de Cedeira- do Conde D. Rodrigo Froilaz (99) [o Almirante dos Portos de Galicia, entre moitas heredades e criaciones doadas a San Martiño, engade á súa porción – cuota-, a das súas dúas irmás, Munia e Visclávara, da igrexa de Sta. María de Neda; concede a Xuvia a metade da igrexa de San Xurxo de Meirás (Valdoviño) e o monasterio de Santiago de Franza (Mugardos)], sinala que don Pedro non semella lembrarse do seu monasterio ata o 27 de febreiro de 1125:

Pouco antes de morrer. (100)

Pero o protagonismo do Conde don Pedro nesta cesión a Cluny é claro.

Para Bisko a cesión de San Martiño a Cluny faríase con precipitación:

Hai, ademais, unha boa razón para pensar que a decisión de ceder San Martiño de D. Pedro foi repentina. Nun diploma datado o 26 de decembro de 1113, id est, doce días despois da cesión de Xuvia. A segunda esposa do Conde D. Pedro, a Condesas Guntroda Rodríguez (a miúdo chamada Maior) deu á abadía, como aínda ela cre que é, a uilla de Coina polo ánima de Sancho Petriz, seu fillo, dun anterior matrimonio, e este documento mostra que ignoraba a inminente conversión da casa nun priorato cluniaciense e alude específicamente a us continuado goberno por abades, o feito de que nin a Condesa nin o abade Nuño, que confirma a Carta, anticipasen o cambio de status indica que a cesión a Cluny foi case ciertamente decidida aproveitando o momento que, como sabemos, o Conde Pedro e o seu irmán Rodrigo, estaban fóra da casa, quizá en Compostela. (101)

Discrepamos totalmente con Bisko. Sancho Petriz non é un fillo dun anterior matrimonio da condesas, é un ‘Petriz’, un fillo do Conde, e doña Maior cando di: ‘donamus atque concedimus hereditate nostra propia’ fala tamén en nome do seu marido e aínda que despois di que a ten da sucesión dos seus avós e pais, refírese á liña do seu marido como mostra o feito de que a uilla de Cuiña está no ‘Territorio Trasancos’, en Valdoviño, e que entre os condóminos que confirman este documento xunto ao abade Munio [AHN. Cod. 1041 B. nº 27 fol. 8] figuran un fillo do irmán do Conde D. Pedro, chamado Froila Rodríguez coas súas tías, Munia e Visclávara, oportunamente omitidas por Bishko.

Como podían descoñecer o feito da donación as monxas Munia e Visclávara, si estas aparecen confirmando como afirma Bishko co conde D. Pedro no acta de donación a Cluny? (102)

Por outra banda Guntroda afirma tomar a decisión tras consultar [xuntandose á celta Fintiú a Tanistry]  co seu marido ‘de acordo co consello do meu marido o Conde D. Pedro, da estirpe Froilaz’. (103) Bishko non aporta razóns que abonden para pensar que a anexión a Cluny foi unha decisión súbita do Conde D. Pedro, que non tomaría iniciativas ás costas do seu estimado abad Munio, e da súa muller, e das súas irmás as monxas de Xuvia.

Parece lóxico, de todos os xeitos que Bishko pensara que o momento do traspaso, previamente autorizado, sería feito polo Conde cando o estimou preciso, e que o cabeza da familia gozaba de autonomía  para decisións rápidas cando a situación política así o esixía.

POLÍTICA MATRIMONIAL DO CLAN PETRIZ

Paralelamente á cesión de S. Martiño a Cluny, D. Pedro deseñou unha hábil política matrimonial da súa casa para reforzar a súa posición sobre os partidarios de doña Urraca.
Gran transcendencia tería para Galicia por ser a orixe da dinastía dos Condes de Lemos o matrimonio de doña Estefanía Pérez con Rodrigo Fernández de Castro o Calvo, o primeiro Castro do Reino de Galicia. (104)

Doña Eva casouse con D. García Garcés de Cabrera e Aza. (López Ferr. Hª III, 94). Ao mesmo revoltoso Arias Pérez deulle a man da súa filla Aldara. O Conde quería telo todo atado. Ata Gelmírez que recibiría os arciprestagos nada máis romperse as hostilidades, ve con satisfacción tras pactar un acordo con D. Pedro como S. Martín de Xuvia é pasado a Cluny.

Cluny recibía o galardón polo seu apoio incondicional á causa Raimundista, vista na badía burgundia como unha causa propia, en contra da tese de Bishko dun suposto apoio inicial da badía a doña Urraca.

Creemos que en varios puntos a tese de Bishko non se pode soster:

Segundo el, a badía estaría unida á causa de Urraca desde 1108.

Baséase na aceptación pola abadía de S. Vicenzo de Pombeiro, doada por doña Urraca en febreiro de 1109, segundo demostra Bishko:

Cluny’s acceptance of a Gallegan monastery, San Vicente de Pombeiro, entailed, as I see it, her commitment to support Affoso’s final succesion scheme and Urraca’s legitimate right, not only to the imperial title, but to supremacy over Galicia, in the face of all opponents, including her son. Ob. Cit. Pág. 319).

Cando esta donación é anterior á rebelión do Conde don Pedro, xullo de 1109.

Tampouco coincidimos nos motivos aducidos para o suposto cambio de bando político da badía burgundia. En 1113, segundo Bishko, en vista de que Urraca e o aragonés non tiñan descendencia, Cluny, que ladeaba aínda un enfrontamento directo co Batallador, cambia de opinión e condena o matrimonio do Batallador, restaurando a Alfonso Raimúndez como sucesor ao trono. (105)

Pero estamos plenamente de acordo con el en que a cesión de Xuvia reforzaría unha vella amizade que Bishko cre nova, entre a badía burgundia e o

‘Froilaz clan’  [que]  ‘has left clear signs in the donation soon after of San Martin de Juvia and the henceforth close ties betwen his powerful family and the cluniacs (106)

Os pasos políticos dados polo conde D. Pedro non pasaron desapercibidos aos ollos dos seus contemporáneos, o que acrecentou aestima desta casa.

Nunha escritura de S. Pedro de Ansemil citada por López Ferreiro lese que en Deza estaba o Conde de Traba, cum rege suo, “co seu rei”. Aos ollos dos galegos Alfonso VII foi un Rei feito polo Conde de Trava.

NOTAS

(1) The voyage of the Húi Corra, Revieu Celtique XIV, 22 https://archive.org/details/revueceltiqu14pari , cf. asemade, F. Alonso Romero. Revista da lrmandade Céltiga ITH, núm. 3, pág. 19.

(2) [Livro de Linhagens do conde D. Pedro] Nobiliario del Conde D. Pedro: “Título 7  De los Frojazes”, 43 e 44.

https://books.google.es/books?id=v4nwPbuf6e0C&printsec=frontcover&hl=pt-PT&source=gbs_ge_summary_r&cad=0#v=onepage&q&f=false

(3)              Conservados no Códice 1.041b [hoxe 1047b] do “Archivo Histórico Nacional” (A.H.N.)

(4)              “Lidegundia prolix froylani et visclavara..”A.H.N., cód. 1047b [ ex 1.041b], n. 32, fol. 9r., reglas 31, 32.

(5)              Ibi, cód. 1047b [ ex 1.041b], n. 36, fol. rto.

(6)              Id. Ibi.

(7)              Andrés Pena Graña, ob. cit., pág. 201, 213.

(8)              Cf. “A épica medieval portuguesa. Historia da cultura en Portugal”. Historia da literatura portuguesa.

(9)            D. Gonzalo [Petriz] Froilaz, bispo de Mondoñedo, irmán de Visclávara, Hermesenda, do Conde de Trava e Conde Maior de Galiza, D. Pedro e medio irmán de Munia Froilaz.

(10)           De S. Martiño de Xuvia, home natural de Vilacornelle, lugar de O Val, no Concello de Narón.

(11)            Este documento está recollido no folio 3 do libro 3 de “Varios de Juvia” (os libros números 1 e 2 atópanse en paradero descoñecido) no A.R.G. arquivos privados eclesiásticos C 255/246 , levan a seguinte nota: “Razón de los papeles que se contienen en este libro 3 de varios, remitidos por el Ilmo. Sr.Obispo de Almería D. F. Anselmo Rodríguez al padre prior de Xuvia Fr: Francisco Vicente García; y otros copiados del Archivo por su paternidad el R.P. predicador Fr. Manuel de Puga, con más que se recogieron por otras vías. Julio 25 de 1789”. (a transcripción trata de imitar a letra do pergamiño). Obijt famulus Dei Froilani prolix Veremudiz. Era iª CXViiiiª quod fuit Vi F(eira). hora iª hic in Villa Conspectu in ripa Minei iii Kalendas Martij et adductus est in locum Sancti Martini per manus Gundisalbus Episcopus et aliorum Episcopum et Dumninus Abba cum filijs sui Domnus Petrus et Domnus Rudericus et alij multi bene nati et sepultus in edodem loco die dominica hora iiiª ante porta de Eclesie Sancte Marie in tumulo quod est in dextra parte et alium de sinistra pars ubi cum Deo et sanctis ejus per secula requiescat in pace. Amén. Amén.

(12)           Siete Partidas. Madrid. 1807. 2, pág. 213.

(13)           Aínda que isto tampouco permite demostrar a existencia dunha épica medieval portuguesa paralela, ou anterior, á castelá que orixina [serodiamente] o Cantar del Mio Cid, pensamos parte dunha tradición lendaria fóra de toda dúbida. Sen dúbida os estudos reabrirán esta cuestión. Sen a existencia da tradición épica Poderíase explicar o Poema de Alfonso XI? seguramente tradución castelán dun orixinal galego .

(14)           López Ferreiro, Historia de la Santa A. M. Iglesia de Santiago, vol. 11, pág. 550, 552.

(15)           Gonzalo de Berceo. El libro de Alixandre. Madrid. 1978, pág. 160.

(16)           López Ferreiro, ibi. T. II, pág. 547- 548.

(17)           In L. Ferreiro, ob. cit. T. II, pág. 549 Era MCIX, XV Kalend. Frebruarii, Portugallenses comiserunt praelium adversus regem domnum Garciam fratrem (filium) regis donni Fernandi. Habebantque tunc caput in ipso bello comitem Nuno Menendiz: periit ipse ibi, et cuncti alii sui fugerunt. Obtinuit autem Rex de illis victoriam in loco qui dicitur Pertalini inter Bracharam et fluvium Cavado. Ex Cron. Lusitano,  in España Sagrada, T. XIV, p. 418.

(18)           Dos maiores favorecedores do mosteiro de S. Martiño de Xuvia, propiedade da súa familia ao que doaría, como veremos, gran cantidade de bens e de homes con motivo do traspaso a Cluny deste dito mosteiro onde descansan os seus restos.

(19)           Nobiliario do Conde de Barcelos, pág. 42 a 49. Facsímil da Edición de Roma (1640). Preliminar de J. Filgueira Valverde. Edi. Bibliófilos gallegos.

(20)           Santius, forma Paris et feroz Rector in armis, clauditur hac tumba jam factus pulvis et umbra

(21)           Así, Dª. Vitoria Armesto relata con notable despexo os acontecementos:

“Simplificada la situación tras la muerte del Rey Sancho, la ingenuidad del Rey de los gallegos hizo el resto.

Afonso VI prendió a García cuando éste venía a felicitarlo por su triunfo.

“Hermano -debió decirle al infeliz Rey García- ya habéis unido León y Castilla…”

¡Y a Galicia! –le respondería Alfonso contempándolo con la misma fruición que el lobo a Caperucita”.

Llevado al castillo de Luna, a siete leguas de León, fue enterrado en San Isidro de León, con los grilletes con que murió, como se puede contemplar en su sepultura –el obispo de Plamploma en la “Vida del Rey Sancho…” in Victoria Armesto, Galicia Feudal Galaxia, 1969páx. 128.

(22)           D. Arturo Souto Vizoso dirá  que [sic] “no século XI a maior parte do barrio de Canido pertencía a don Pelayo Menéndez de Traba e á súa esposa doña Munia Froilaz Efemérides. Eclesial Ferrolana. III. Ferrol Diario, sep. 1794.

(23)           Andrés Pena, ob. cit. pág. 52, 56.

(24)           Recuerdos de un viaje por Galicia, en 1850. Francisco de Paula Mellado. Madrid, pág. 23, 24.

(25)           Cf. Enrique Cal Pardo, El Monasterio de San Salvador de Pedroso en Tierras de Trasancos. Colección Documental. A Coruña. 1984. pág. 21.

(26)           In A.H.N. Cod. 1057b [ex 1.041 b], núm. 42, fol. 11 r., reglas 23-36 y v. reglas 1-7

Xps. Hec est ordinatio quae ordinavi ego Pelagius Menendit per manus domino N (unno) abbati in vita mea que fiat de omnia mea post excessu meo. In primis mando corpus meum sepelire in monasterium Sancti Martini si migraverit in Terra de Trasanquos. Et si migratus fuerit in Terra Ortumgarie mando corpus meum sepelire in monasterio Sancti Pelagii. Set tamen in qualibet loco migratus fuerit mando mea hereditate tenere ad meam mulierem in vita sua et serviat cum ea ubi ego sepultus fuero et ad obitum eius, quo modo ipsa hereditatem tenuerit populata sic ego mando inde ad monasterium sancti Martini: Villa Insula (Ínsoa) Integra et villa de Martin integra quo modo ego habeo uel habere debeo per suis locis et terminus, quomodo sse determinat per muro de Sancto (Kristoforo) et quomodo vadit per ipso muro usque a lagona [lagoa = mámoa, un túmulo, no el lago de Doniños] de Super Doninos, et per illo vilar de Paonte et de inde per visa de Brion et quomodo vadit a lagona de super Brion, et quomodo descendit usque in Cavalaria et Vilar que vocitant Palacios justa ecclesie Sancti Petri de Loura, quomodo se determinat per Doneli et de inde per Crecente, et inde alia villa que vocitant Laura Vetera, et tenuit eam domina Monia Froilat in vita sua, et ad obitum eius dimitat eam ad monasterio Sancti Martini. Et mando ad filia mea Marina Pelagi villa de Sauto, que iacet in valle de Dunios et semper serviat Monasterio Sancti Martini ad benefaciendum et omnis genus eius. Mando ad monasterio Sancti Pelagii de Orctumgarie villa Aluurci et villa Luperius. Mando a Sanco Iohanne de Calavario iii de villa Quintana que iacet in rio adverso. Haec omnia quae mando et nominavi qui ea infringere voluerit, tam propinquis quan de extraneis sit maledictus, et excomunicatus et cum Iuda traditore condempnatus et cun Datan et Abiron latus terre obsorbeatur. Ego Pelagio Menendiz in hac scripture manu mea robora (Signum) Era MCXXXiii et quot X Kalendas februarii. Qui presentes fuerunt: Petrus, testis; Froyla, testis; abba Petrus, confirmat, abba Martinus, confirmat; abba Gundisalvus, confirmat; Pelagius, presbyter notuit: Petrus, translatavit.

(27)           Por unha donación forzada de Adosinda Froilaz da que falamos en outro capítulo.

(28)          A residencia temporal do clan Petriz, nobres de primeira fila dentro dos seus muros era habitual nun monasterio familiar ben dotado como Xuvia. Cando máis membros da familia condal alí residían [temos motivos para pensar que tamén o usaba como residencia o Almirante dos Portos de Galicia, D. Rodrigo Froilaz] produciría-se un cambio de timón [a cesión do monasterio á badía de Cluny], este cambio, -a renuncia, por sorpresa, por parte da familia ao seu dereito de propiedade sobre o recinto do monasterio, excluídos os seus dereitos jurisdiccionales e bens dentro do mesmo, e a súa entrega ao abad Ponce de Melgueil nun contexto que tratamos máis adiante- ,que para algúns autores significaría a decadencia do monasterio a longo prazo, tería, como veremos, menos alcance do que se supón.

(29)           O problema da cronología que presenta este documento foi resolto, por D. Enrique Cal Pardo. Cf. ob. cit. pág. 29, 32.

(30)           Los errores del notario Pedro Lastra están explicados en la obra de D. Enrique Cal Pardo, pág. 31.

(31)           En D. Enrique Cal Pardo, ob. cit. pág. 235, 236.

“CDP p.1: ACM A 8 (Monasterio de Pedroso). Triple copia notarial, del año 1543, del “instrumento original… escripto en pergamino… roborado, signado y confirmado, según por él parescía”.- Papel tamaño folio”.

Texto Latino

Sub imperio incliti Redemptoris nostri, qui cum Genitore genitus est, cum sacro Neumate trinus in personis et unus in deitate permanet, verus Deus in secula infinita. Unde ego Munia, Deo devota, domni Froile et domne Lucie filia, ançilarum Christi ançila, divino inspirante adminiculo, offero domno Deo et Redemptori nostro, pro remedio peccatorum: meorum et pro supradictorum parentum meorum necnon etiam viri mei domini Pelagii sibe filiorum meorum animarum salute, hereditatem meam de Petroso, propio vocabulo dicta Vineolam, et est sita Territorio Trasancos, secus flumem Jubie, sub Monte Acuto, ubi cepi edificare ecclesiam in nomine Salbatoris Domini nostri Iesu Christi, tali tenore ut semper ibi sit domus orationis et Deo servientium locus habitationis. Ita nec propinquis nec extraneis nec vili personae permitto partem habere nec dominari uel imperare; sed a quatuor partibus mundi qui advenerit et ibi Dei famulatum perficere voluerit; venit enim mihi supradicta villa de sucessione Comitis domni Veremundi, abi mei, et ceçidit mihi in divissionem inter meos germanos per suos terminos, id sunt: per ambas Mistas et inde per medium montem de Bazone et tendit ad Aquam Lucidam et inde ad illam çibitatem et exit per montes usque ad terminos Sancte Marine et deinde per illam aquam de Quambazale usque intrat in aquam de Jubia et tendit per ambas Mistas, ubi prius inchoabimus. Jacet autem intra terminos istos Ecclesia Sancte Marie, quam Ecclesiam modo cum omni creatione quae mihi ibi attinet supra dicti loco iugiter manere decerno. Concedo ibi medietatem de mea Villa de Ferrol et suos homines et Villam de Canito et suos homines et ganançias quas ibi ganabi. Et jn Pracenti (Placente) hereditatem de ganançia; in Sarrito et Modroçi et creationem; in Terra Cetaria, villam de Brexo, cum medio de Soutelo et hereditatem in Villa de Bentosa et suum villare de Freixito integrum et suos homines et suas hereditates quae ad eum pertinent. In Terra de Ortiguaria, Ecclesian Sancti Iacobi de Cooinna integram et in Villla Monundelus, duas serbiçialias de Ecclesia Sancte Mariae de Loya, cum doubus serviçialibus integris; in Barbus, unam hereditatem, in villa Quintana, omnem meam directuram; in Cauçadoiro, totam meam hereditatem et creationem; in villa de Spasande, serbiçialia; in Luama, aliam in Sisto et in Pousata, omnem directuram; in Coinna, totam meam hereditatem et creationem; de Ecclesia Sancti Iacobi de Nandoy, medietatem; villa Cabanai, cum tota sua directura; villa Monuzelus, cum sua directura. In Terra de Trasancos, villam de Anca, tam hereditatem quam creationem. In Neda, meam directuram de Villa Merdarios; in Sancto, hereditatem quae fuit Veremundi Ordonis et Ieloire Xuáres et de María Xuáris, cum suis directuris; de villa dicta de Vineis, in Neda, quarta integra de tota hereditate quae iacet inter pontem et pontem, excepta Ecclesia Sancte Mariae, de Monasterio de Narón, quarta cum omni sua directura; Ecclesiam Sancti Clementis integram; villam de Berenon cum suo directo; villam Clauselam per suos antiquos terminos; Ecclesiam Sancti Mametis de Atheos cum sua directura. Meam directuram de villa Naron, iam dicta; villam integram de Palacios; Ecclesiam Sancti Iacobi de Marnela cum sua directura et villam laicalem cum suo villare de Coba de Loira; Ecclesiam integram Sancti Iuliani de Lamas et quartam de Palaciis.

In villa Beati Iacobi in foro maiori duo solia, cum omnibus suis directuris, quae sita sunt inter duas congustrias,scilicet, umam per quam intrant ad Sanctum Sepulchrum alteram vero quae est inter iam dicta solia et quodam palatium terrenum cum celario coquina et cortinna cum exitibus et formalibus. In Terra de Montaos, medietatem Sancti Petri de Sestano, cum suis directuris; in Sancta Maria de Parada, unam serviçialia; in villa dicta de Coteses, medietatem; in villa Lurie, unam serviçialiam de Munione, homine malo, cum sua directura. In terra de Besancos, de Ecclesia Sancti Iohamnis de Pinario, medietatem cum suis directuris, et sic de villa laicale et de alia medietate duos agros, qui sunt assueti colligere quartarios sex. In Pinarios mediam octavam quam emi; de Ecclesia Sancti Salvatoris, meam portionem. In villa Manios, duas serbiçialias. In Rillo, hereditatem quae fuit de Pelagio Vistrais et alia quae fuit de villa Sancti Petri; de Ecclesia Sancti Vicentii de Meos, medietate; villam Crabazaes integram. In RiPa de Minno, Terra quae dicitur Tabulan, cum omnibus suis directuris; Ecclesiam Sancti Laurentii de Doso meam integram et medietatem de ipsa villa laicale, cum omnibus suis pertinentiis et totum integrum vilare de Cerdarias, cum omnibus suis directuris, et quartam integram de monte Ancos, quae iacet inter flumem Jubie discurrente usque ad mare, et de allia parte per Pousum el vadit in directum ad flumen de Velelle, discurrente usque ad pontem Ecclesiae Sancte Mariae de Neda, cum omnibus suis directuris.

Hec omnia sufra scripta, tam Ecclesias quam hereditates seu creationem, cum omnibus directuris, officiis et prestationibus, intus et extra, per suos terminos et loca antiqua, cum sufra dicta Ecclesia quemadmodum predixi, concedo et offero Domino Deo et Salvatori nostro Iesu Christo et ob honorem et reberentiam omnium Sanctorum, ut meritis et eorum intercessionibus omnium macularum mearum indulgentiam ante conspectum claritatis Deis consequi merear, pro sustentatione Domino Deo ibi deserbientium, sub beneditione et autoritate domini Petri, Mindoniensis Episcopi, tali iure ut hoc meum factum; protegente Deo, peremniter sit firmum. Oramus te, Domine Sancte Pater, Eterne, Omnipotens Deus, ut hoc meum factum, in te ac per te, stabilitum maneat. Et qui eum uel in modico emutare temptaberit, quisquis ille fuerit, imprimis sit excomunicatus a consorçio catholicorum Dei et a Corpore et Sanguine Christi ut in presenti eum ulçio subsequatur dibina, corpore repletus scaturiat bermibus, amborum oculorum luminibus careat et in inferno cum Datan et Abiron, quos bibos absorbuit, et Iuda, traditore Domini, sepultus maneat; et insuper redat dicte Ecclessiae decem millia solidorum regalis monete pariat; et quidquid inquietaverit uel calumniaverit in duplo componat. Et hoc scriptum sit firmum. Facta series dactis era millesima decima nona et quot secundo Kalendarum iulli. Ego dicta Munia, ançila ançilarum Domini, hoc scriptum quod fieri elegi, divina gratia me auxiliante, propia manu roboro ac confirmo, regnante Rege Adelfonso, cum uxore sua Regina donna Urraca, imperante imperatore nostro donno Alfonso, cum uxore sua donna Berengaria, a Galezia usque ad Almariam. Domnus Petri, mindoniensis Ecclesiae Presul, hoc factum confirmat. Domnus Didacus, Ecclesiae Beati Iacobi Sedis Episcopus, confirmat. Petrus, luçensis Episcopus, confirmat. Alfonsus, tudensis Episcopus, confirmat. Didacus, auriensis Episcopus, confirmat. Comes domus Petri Galezie, confirmat. Rudericus Proila, frater eius, confirmat. Comes domnus Pernandus, cum uxore sua comitisa dona Santia, confirmat. Veremundus Petri, confirmat. Garçia Petri, confirmat. Comes domnus Munius, cum uxore sua comitisa domna Lupa, confirmat. Gundisalvus Fernandi, confirmat. Qui presentes fuerunt: Petrus, testis; Didacus, testis; Martinus, testis; Pelagius, testis; Munio, testis; Pelagius Cardinalis, clerigus, qui fecit signum istum; Martinus Pelagiades, Ecclesiae Sancti Iacobi Canonicus et in Curia Regia Domni Adelfonsi palatinus notarius, hanc scripturam fecit et propio robore confirmavit. E. Cal Pardo, ob. cit. pp. 235, 236.

(32)           Cf. Andrés Pena  “A Terra de Trasancos nun modelo político-social castrexo”, ob. cit.  pág.115, 129.

(33)           Cf. D. Enrique Cal Pardo, ob. cit. cap. XXII “Propiedades del monasterio de Pedroso a finales del siglo XV”, pág. 175, 193.

(34)           E. Cal Pardo, ob. cit., pág. 177.

(35)          Segundo os datos do Apeo de Pedroso de 1549 recolleitos por Enrique Cal Pardo eran os casales seguintes: o Río [preto da ermida de Nosa Sra. da O, de 42 ferrados de extensión; Fonteboa (50 ferrados); Pereiruga (4 ferrados) ao pé do ‘Castro dá Cibdad’ catalogado por nós recentemente; Cernadela (10 ferrados); A Graña (40 ferrados); Painzás (20 ferrados); Costeira; Regueiro; Bazón (100 ferrados); Cerdeiras (200 toledaos, 1 toledao parece que equivale a 2 ferrados que en capacidade [1 ferrado de gran, pola medida de 1547] quizá pesara [Cal Pardo] 14 Kg., pouco máis ou menos sendo o ferrado de superficie o resultante de sementar unha extensión de terra co ferrado medida de áridos); O Castro, Eiravedra (30 ferrados); Piniol (no souto da Revolta); Revolta (100 ferrados); dous casales nas Congostras; o Castro, Hermida (100 ferrados); Buduerios; Hermida.

(36)           Carta de troco entre o conde D. Fernando e o monasteiro de Xuvia de 7 de Febreiro de 1135. A.H.N. Cod. 1.041 b., núm. 33, fol. 9 vt.

(37)           Tumbo de Celanova, fol. 54 r.

(38)           A.H.N. Códices 1.041 b, núm. 26, fol. 7 vt. reglas 11-38 e 8 r. regras 1-18.

Xps. In nomine patris et fillii et spiritus sancti amen. Ego cliens hac indigna Monia, deo devota cum peccatorum meorum inde depersa attendo scriptura quae dicit. Non appareatis vacuum ante cosnspectu domini, et propheta ait: vouete et reddite domino deo uestro. Et dominus in evangelio: Date, et dabitur vobis, Idcirco ego Monia ancillarum dei ancilla talia cogitandum et vitam eternam cupiendo, et in fructum metuendo, nunc iubeo offere modicum de monuscula pauperitatis mee a Deo et ap patronos meos sanctos iam dictos, pro me in die iudicii agnoscererent et pro remedium anime mee ut sit mihi ante domini merces copiosa, et pro uictum atque uestitum servorum uel homines dei qui ibidem ordinem monasticam fecerint, siue de qualibet generis humani fuerit qui hic uenerit et uitam sanctam perseuerarit, tunc ille do et dono et testum scripture firmitatis in presencia uel manus de prior donnus Petrus, et ceteri monachi qui ibi honesta uitam sunt deducendi. Id sunt hereditates prenominatas iiiiª de ecclesia de sancta Maria de Neda, et iiiiªde quanta hereditate iacet inter ponte de Iuuia et de Neda; sicut uenit ad me in porcione inter meos iermanos cum mea criacione qui ibi inuenerint, do illa ad benefaciendo et non male exconducendo. Alia hereditate do et similiter oferro, id est viiiª de sancto Iuliano de Narom, et viiiª de quanta hereditate iacet in sua concurrencia quanta ibi inuenerint de Sancto Iuliano, sceptis in iª villa de villaster, ubi habeo iiiiª et mando illa iª pariter cum ipsa alia villa de Exteiro integra cum omnia sua bona. Una uilla de Peririlio media unde iam didit ibi illa alia media mea germana domina Hermesenda pro anima sua. Unde offero et do illas hereditates iam dictas cum omnia sua bona, uel per ubi illas potuerunt inuenire per terminis et locis antiquis, quomodo diuident atque concludent, a Deo et a sanctos iam dictos concedo et dono uel quotum testibus asigno. Ita ut de a modo et inceps sint illas hereditates uel ipsa criacione, et iuri meo abcepsas ut abstractas post iurem ipsius monasterii et servi dei habitantes ibi sint traditas atque concessas habeant et possideant eas iuri quieto et recte possesio, euo perhenni et tempore sempiterno. Tamen non est discendum, sed suspicio oblita, quod si aliquis de propinquis, quis uel de extraneis contra hunc textum surrexerit, qui eum in contempsa mittere uoluerit, tunc sedeat maledictus et condempnatus et a communione et sanguine domini separatus et non uideat quae bona sunt in Iherosolima, nec pars in Israele, et tunica piscea circumtectus, et lucernis propriis a fronte quibus uidet careat lumen, et pro uindicta hullus seculi dampna reddat, et partem monasterii V auri talenta. Quia scriptum est “qui filios non relinquerit de rebus suis faciat quod uoluerit”; et scriptura dicit “sacrilegio facit qui uotum alienum irrupit” et in alio loco” a diem et annum habuerit plenam habeat firmitatem”. Facta series scripto sub die iiº kalendas augusti. Era m.c.l.iiª regnante rex domino Adefonso et mater sua regina domina Orraca. Presidente katedra menduniense sede Munio gratia dei pontifice. Ego Munia iam dicta in hac testum scripture firmitate quod fieri elegi et legentem audiui, et satis mihi complacuit, manus mea roborem inieci (Signum). Qui presentes fuerunt: Martino testis, Nunus testis, Vermudo testis, Froyla testis, Rudico testis. Comes dominus Petrus confirmat. Filius eius Veremundus Petriz confirmat, Fernandus Petriz, confirmat, Rodericus Petriz confirmat, Froila Rudericiz confirmat, Gondisaluo Rudricis confirmat, Velasco Petrit confirmat, comitissa domina Maiore confirmat, domina Visclauara Froilat confirmat, domina Guncina Gundisaluit confirmat, comitissa domina Toda confirmat, Munia Arias confirmat, Honega Folinit confirmat, Marina Arias confirmat. Auro Furtuniz confirmat. Menendo Fuliniz confirmat. Pelagio Uelat confirmat, Oueco Moniit confirmat, Episcopus dominus Petrus canonicus sancti Joannis confirmat, Archipresbyter Muninus confirmat, Petrus presbyter confirmat, Froyla Presbyter confirmat. Petrus notuit et confirmauit.(Signum). Lectio directa.

(39)          Manuel Ruben García Álvarez  Galicia y los gallegos en la Alta Edad Media Demografía, T. II, pág. 12. Pico Sacro (1975)

(40)      Pilar Loscertalesde García de Valdeavellano,   Tumbos del Monasterio de Sobrado de los Monjes. 2 vols (Madrid, 1976) Tumbo II  núm. 420, fol. 142 v, 143 r. […] mando ut vivat in ea Petrus Presbiter donec veniat ad aetatem intelligibilem ille filius fratris mei Hoveci Pelagii et iterum vivat in ea et serviat cum ea Superaddo in vita sua si tantum legerit, sed si clericus non fuerit non ei detis, sed reservetur cum omnibus supernominatis hereditatibus sepe dicto [supradictum?] monesterio.

(41)           […] this confirms the impresion gained from the pergaminos; that in San Martín de Juvia, Cluny acquired a large well-endowed abbey, one of the great foundations of contemporary Galicia. Charles Julian Bishko, Aldershot [u.a.] (1984) Spanish and Portuguese monastic history, 600 – 1300  , pág. 320.

(42)           Libro 3 de documentos referentes a S. Martín deXuvia, (Arquivo Xeral do Reino de Galicia) dáse una lista de abades e priores de Xuvia, ibi., fol. 3, 144 v. a 147.

(43)           En 1063 e non en 1072, como figura na lista de priores do L. 3° de varios de Xuvia do ARG. fol. 144 v. za que Donino, Nuño, Nuno e  Munino son a mesma persoa dándose o caso insólito dun abade ao fronte do mosteiro bieito durante 50 años.

(44)           Existe un probable erro de transcripción na copia del S. XIII onde figura “Dominus abba quasi presbiter” propoñemos a lectio “Donninus abba archipresbiter” AHN. Cod. 1047b [ex 1041b] fol. 12 r. regla 20.

(45)           Cf. AHN. Cod. 1047b [ex 1041b] n° 60, fol. 14 v, regras 2 e 3.

(46)           Historia Compostelana L. I, cap. XXXV

(47)           AHN. Cod. 1047b [ex 1041b] n° 61 fol. 14 v. regr. 26 a 29.

“Era mclix et qod viº kalendas marcii temporibus regina domina Urraca, filio eius Rex Adefonsus tenente et posidente suo regno valente, suisque comitibus, Maior inter eos comes dominus petrus froilat, cuius monasterio sancto Petro cluniacensi traddidit cum consensu suis fratribus.”

(48)           Ibi. Reglas 8 a 21:

Donamus at que concedimus hereditate nostra propia quos habemus de suscepcione aulorum et parentium nostrorum […] Et est prenominata Villa Corneli, cum omnibus suis directuris que determinat per terminos suos per ubi illa obtinuerunt priores nostros et intercessores mei, et est ipsa hereditate Territorio Trasanquos subtus monte Petrouco concurrente ad Baselicam Sancte Marie Maioris, fluvius Lamamomo quo modo se extremat de termino de Sancta Marie Maioris, et vade a regum et inde per Grandale et ad Suffontes et ad terminos de Valemalo (O Val), et inde ad Canavosum et per rio de Curtis et in Rama Buxan, et extremat per terminos de Villare et de Felgaria et concludet se ad Lamamomo, intus et foris per ubicumque illa potueritis invenire damus et concedimus de ipsa hereditate viª integra nostra portione quae tunc computavimus inte nostros iermanos vel heredes, ipsa hereditate cum omnia sua bona. Damus et offerimus ad ipsum locum predictum pro remissione omnium peccatorum nostrum ut habeatis et possideatis vos et omnes qui in hoc monasterio vitam sanctam perseveraverint […] Nos supradicti qui hoc offerimus, in presentia prioris domini Stephani monasterii Sancti Martini et omnium fratum suorum qui precesserunt et docuerunt et in societate sua nos receperunt et in amoris Sancti Petri Cluniacensi, cuius nos cupimus esse participes suorum operum ut nos feliciter possimus pervenire ad regnum Dei.

Parentes do Abade Munio foron un arcidiago de Trasancos [“abade de Santa Cecilia”] Pedro González e o seu irmán Oveco González do cal o seu neto Pedro Paez (millor que Peláez) doou o 20 do nadal de 1173 ao abade don Egidio de Sta. María de Sobrado unhas propiedades que tiñá en Pradeedo [Platanedo]; Quinta [Quintana] e Vilacornelle [Villa Corneli] e tiña tamén unha parte nos beneficios da iglexa de Sta. María a Maior (O Val) e o dereito  de presentación, pois dispón que “viva nela o presbítero Pedro ata que alcance a maioría de idade o fillo do meu irmán Oveco Paez. Si fose clérigo que viva nela e sirva con ela a Sobrado durante a súa vida e si non o fose, non lla dedes e reservádea coas preditas propiedades para devandito monasterio. E que de ningún modo, teña licenza para vendela ou a enalhenar a home algún, senón que viva nela co consello e socorro dos frades de Sobrado e trala súa morte volva a Sobrado.

Este documento é de gran importancia para a Historia do Val, xa que mostra como a parroquia do Val non existía nestes momentos como tal, senón que estaba dividida en uillae, herdades particulares con espazo jurisdiccional perfectamente acoutado das que se ofrece o seu deslinde como consecuencia da súa concesión á orde de Claraval: “herdades […] que están na Terra de Trasancos[…] da forma en que as obtivo o meu antecesor polas súas divisións e termos antigos. Isto é: a uilla de Pradeedo (Platanedo), como divide pola Armada (unha mámoa) e polo carballo de Paio Fernández, e pola Arca de Bespasante [[(outro túmulo, este localizado grazas ao sua mención neste pergamiño, a uns 65 mts. sobre o nivel do mar; próxima ao rego de Vespasante que é aínda usada como marco de deslinde entre O Val e San Mateo, accédese a ela desde o lugar do Vinculeiro, collendo a estrada Ferrol-O Val, ao chegar a Vespasante, unha corredoira á esquerda lévanos ao túmulo. Este e outros túmulos de O Val e San Mateo servíronnos de base para botar por terra [entón] unha falsa premisa da ‘arqueología espacial’ galega que sostiñan Criado e Fábregas, que “As zonas baixas terían (e aínda teñen) chans máis pesados, que as facían menos atractivas para os grupos megalíticos”, e negaban a presenza dos túmulos por baixo dos 300 mts]]- e volve polo castiñeiro de Alvar e pola porta do Castro (Castro de Quintá) e logo a Fonte Cega […]” e máis adiante concede a herdade de Quintana sen especificar os seus lindes e continúa con Vilacornelle (Vila Corneli) “que se deslinda por onde limita con Ciobre e por onde se divide de O Val Mao (Val Malo), e logo por Grandal e ata Lama Muiño (Lamamomo).

20 Diciembre 1173

Ut vivat in ea Petrus Presbiter donec veniat ad aetatem intelligibilem ille filius fratris mei Hoveci Pelagii et iterum vivat in ea et serviat cum ea Superaddo in vita sua si tantum legerit, sed si clericus non fuerit non ei detis, set reservetur cum omnibus supernominatis hereditatibus sepe dicto (supradicto?) Monasterio. Et quavis legat aut ordinatus sit, non habeat licentiam vendendi eam alicui homini aut alienandi, sed vivat in ea cum consilio et adiutorio fratrum Superaddi, et ad obitum suum relinquat eam Superaddo […]

et iacent in Terra Trasancus […] quo modo obtinuit eas antecessor meus per terminos et divisiones suas antiquas, id est: villa de Platanedo dividitur per illam Armatam et per illum carvalium Pelagii Fernandi et per arcam de Vados Pasandi et tornat se per castinariam de Alvare et per illan portam castri et inde ad Fontem Cecam. Hereditas de Quintana ubi eam inveneritis, hereditas de villa Cornelli dividitur per ubi se dividit de Ciobre et quomodo se dividit de valle Malo et inde per Grandalem et inde ad Lamam Molinum.

Confirman este documento Rodrigo González e García González, fillos de D. Gonzalo Rodríguez, e Bermudo Menéndez, seu primo, fillo de Menendo Rodríguez. Todos son netos de D. Rodrigo Pérez Froilaz e de dona Goncina González. Isto sinala unha clara relación de parentesco entre o abade Munio e o clan Froilaz. Nada estraño pois os Pérez, Pires ou Petriz, colocan a membros dá súa familia nos postos máis relevantes do Territorio, o cargo de abade de S. Martiño de Xuvia o era. T. II de Sobrado, n° 420, fol. 142v-143r. in P. de Loscertales.

(49)  A. Pena. ob. cit., p. 145, 150.

(50)  […] Et est ipsa ecclesia in urbe Galleciae, Territorio Trasanqos ripa flumen Iuvie, subtus castro de Villar, vendimus eam cum suis adiuntionis et testationes tan de una parte quam de alia, cum suos dextros vel quanta ad prestancia est in ea quomodo concludet et extremat se per suis terminis quomodo venit per terminos se sancto Iuliano de Ferrol {una iglesia y no “Ferrol” como ciudad o villa que no existía todavía}, et de alia parte per Barrarios prope aula sanctae Cecilie et per villa de Vileicon, et inde per terminos de Palatios et per ubi extremat illa aqua de Sarantes, usque intrat in mare. Damus vobis in illa casas copertas vel descopertas, petras mobiles vel inmobiles, quintanales, ortales pumares, cerdeiras, nogares, castinares, terras cultas vel incultas, pratis, pascuis, paludibus, exitus vel regresus. Damus vobis in illa cruces, calices, libros, vestimenta ecclesie quae ad altare servient vel servire debent, de illa turibulos, ceriales vel signo sive omnia sua bona per ubi intus et foris invenire potueritis per suis terminis et locis antiquis sive quantum ad prestitum hominis in ipsa ecclesia modo est vel sedere debet, de illa portione nostra integra tam de apretione quam de comparatione, vobis damus atque concedimus et quorum testibus asignamus et adeo accepimus de vobis precium per complacentia nostra iº caballo colore roseo obtimo et iª pelle bona et quod nobis bene complacuit vos dedistis et nos accepimus. Et de pretio nichil remansit in debito […] AHN. cod. 1041 B. n°

20, fol 5 v reglas 23 a 36. Lec. dir.

(51)  Hª. de los Reyes de Castilla y León. Fol. 182.

(52)  López Ferreiro. Hª. Tomo III, pág. 154.

(53)  Ibi Cod. 1047b [ex 1041b], núm. 20, fol 6 r., reglas 4 a 7.

(54)  AHN. Cod. 1047b [ex 1041b], núm. 60, fol. 14 r., regla 37.

(55) As escolas monásticas se datan desde moi pronto, así en Galiza como noutros reinos. Nun documento de Celanova do ano 1002, ponse entre as testemuñas
a turma de nenos que pasaban o tempo na escola (turba puerorum degentibus in Scola).

Noutro documento do ano 1005 dise que o mosteiro de S. Pedro de Rocas incendiouse ‘por negligencia dos nenos que ata alí acudían á escola para aprender letras’ (per legebant). Nunhas doazóns que no ano 1037 fixo Odario Bermúdez a Celanova, manifesta que alí aprendera el as letras, ‘onde aprendín as letras’ (ubi literas docui), etc. (In López Ferreiro II his. pág. 513-514)

O bispo D. Cresconio, encargouse personalmente da educación do infante D. García. E este bispo era un Petriz.

“Así pois o Rei Fernando mandou instruír aos seus fillos e fillas de modo que se lles ensinasen en primeiro lugar as disciplinas liberais, que el mesmo estudara” (España Sagrada, T. XVII, páx. 316.

A educación era un elemento importante na formación dun nobre. A violenta nobreza galega non estaba exenta de certo refinamento material e espiritual aínda que gozase de poucas comodidades, que tampouco botaba de menos, é sen dúbida unha nobreza “culta”, como demostrará no século seguinte cando as letras galegas adquiran dimensión universal da súa man.

É foi e o sería sempre. Vimos no mundo do Ferro dominado por Roma os príncipes das civitates formando en unidades especiais cos seus cabaleiros en torno a un estandarte (vexilationes). Vimos volver o xefe das tropas (Corono) e facer villae non fundi, máis auténticos Pazos. (A. Pena, ob. cit. pág. 143 a 145) e como o profesor D. Antonio Branco Freijeiro afirmaba que os constructores destes pazos correspondíanse co perfil de magnate provincial “o bastante rico como para romanizarse el e a súa casa de vez, sen esperar a que o proceso de romanización fósese desenvolvendo coa pausa e acougo habituais” e aclaraba que “os propietarios e constructores das villae non eran de ordinario romanos senón indíxenas [autóctonos]: os provinciais (non provincianos, necesariamente, si este cualificativo connota rusticidad e atraso sociocultural)”. A nobreza galega tivo desde a súa remota formación unha educación coidada en cada contexto cronolóxico. Isto parece apreciarse nun breve repaso diacrónico observando a linaje (sic) dos Mandiá, ou calquera outra da Terra de Trasancos, deles saen notarios e homes de letras nos séculos XIV e XV, e ata unha burguesía comercial; igual que sucede en toda a Idade Moderna, onde a Casa de Mandiá seguirá ofrecendo canonistas e poetas de gran renombre.

(56)

Facía uns corenta e cinco anos, desde mediados do século XI que moitos coengos reformistas levaban adiante un proxecto de vida comunitaria, rexéndose pola regra de S. Agustín.

Este proxecto converterase nunha orde nova, os Premostratenses, que fundara San Norberto na cidade Francesa de Laón en 1120, e estenderase pronto por terras galegas e castelano-leonesas, protexida pola nobreza e o Rei Alfonso VII.

(57)  E ata nisto non tería sorte pois foi moi longeva.

(58)    Aínda que as Consuetudines ou regras dos Cartujos de San Bruno non se redactan ata 1125, vinte anos logo da morte deste santo, Munia seguramente seguiría atenta ás noticias que lle chegaban relativas a esa experiencia monástica que se levaba a cabo nunha chaira dos Alpes, no deserto da Gran Cartuja con posterioridade á fundación de Pedroso.

(59) Simultáneamente á fundación de Pedroso por Munia Froilaz, Guillermo de Champeaux e San Norberto impoñen a principios do século XII unha versión íntegrista e rigorista da regra de San Bieito, inspirada en tres escritos co que se pretende volver o monacato aos tempos dos primeiros cristiáns.

Pobreza total, vida comunitaria, silencio, traballo manual e sinxela liturgia.

Os coengos regulares son monxes que viven sen clausura, con liberdade de movementos que fan máis eficaz o seu labor pastoral. Eles podían renovar a conciencia espiritual e moral do clero rural e a formación material e espiritual dos fieis. Pedroso, a obra de Munia, quizá foi fiel ao monacato histórico que lle tocou vivir, e fóra un auténtico intento de renovación espiritual na Terra de Trasancos.

Nos mesmos monxes coengos regulares que estrean o monasterio quizá golpeou a mesma insatisfacción ante a regra de S. Bieito e Cluny, e buscasen como sucede sincrónicamente noutros lugares da cristiandad a finais do século XI, congregacións novas.

A orde de Grandmont de Esteban de Muret, influenciada pola lectura dos Pais do deserto, nin posúen riquezas, nin aceptan terras, nin se dedican ao traballo, tendo que subsistir por medio de intermediarios que conseguen as esmolas.

Máis radicais, outros buscan a soidade dos desertos como S. Bruno.

A reforma de S. Bruno era sinxela:

San Bruno limitou a 12 o número de monxes por monasterio, máis 16 conversos, algúns pastores e labregos.

Fóra do perigo das superpoboacións Cluniacenses, a pobreza individual de cada monxe garantíase mellor: ríxida dieta vegetariana, illamento, silencio, …

Aínda non entrara en San Martiño a reforma Cluniacense e xa Munia respiraba a sensación de que chegaba algo viciado con ela, de que esta non era solución satisfactoria á súa demanda de verdadeira espiritualidad. Opinión subjetiva? A historia éo.

Ela mostrou cos seus actos a intención clara dunha renovación, a procura do reforzo espiritual dos monxes a intención de facelos máis perfectos; algo que redundase verdaderamente en maior gloria para os seus, e contribuíse á salvación do alma dos seus defuntos, e fose unha orde o suficientemente dinámica para servir á colectividad: os canónigos regulares. Unha comunidade que garantise a salvación dos seus, e dos seus antepasados, destinada a durar ata o Juizo Final. Si Munia puidese ver os acontecementos futuros do seu monasterio e o estilo de vida que levaron os priores…

Simultáneamente á construción do monasterio de S. Salvador de Pedroso, noutro lugar, Roberto, abade do monasterio de Molesmes, con seis dos seus monxes descontentos do modo de interpretar a regra de S. Bieito pola súa casa, marchaban cara a outro deserto: o deserto do Císter, pero esta será outra historia que tardará máis de medio século en influír na vida de Trasancos.

(60)  Unha visión bibliográfica:

“A historia da orixe das novas fundaciones é, a miúdo, idéntica ou case. Un clérigo de vida máis ben secular, convértese -a palabra non é esaxerada- á vida apostólica. Retírase a un bosque onde xa viven outros ermitaños.

Logo vaise de alí para predicar nas prazas e nos cruces de camiños; moi pronto, discípulos e oíntes xúntanse ao seu ao redor: clérigos que rexeitaran as prebendas, laicos, familias que venderan a herdade para seguilos aos camiños do Evangelio, soiláns, enfermos, cabaleiros, bandoleiros, en ocasións mulleres viudas mesmo coiras buscan no ascetismo e nas palabras de paz aquilo que a negrura do mundo non ofrece.

Comunidades espontáneas e heteroxéneas, nada teñen que ver cos grupos informales de eremitas, dos que xa falamos. Grupos pechados alredor do mestre, dependen del e non teñen ao principio máis que o seu exemplo como regra.

Aquí xa aparece o primeiro problema, o ‘Mestre’ non pode continuar predicando si ten que arrastrar tras el un grupo cada vez máis numeroso, atraído polo sua prédica. Isto resólvese instalando ao grupo nun lugar fixo, e as presións máis ou menos firmes e inamistosas dos bispos teñen a miúdo moito que ver nesta instalación. Discípulos e oíntes impóñense xexúns e austeridade, non comen carne.

Estes son os que revelan un primeiro problema: tende a establecerse unha separación entre o Mestre, que segue coa súa vida errante, e a súa comunidade, en parte, e en ocasións, case totalmente liberada.

Hai que subliñar este feito sorprendente: aqueles a quen os seus sucesores consideran como os fundadores da súa orde, e dos que a súa historia escribirase chea de milagres, en xeral mostran un fondo desinterese fronte ás institucións que crearan. Estes fundadores preocúpanse menos pola súa lexítima descendencia, xa moi xuizosa, que polos que aínda non puideron conquistar. Esta historia pode concluír de dous xeitos: ou a comunidade adopta os costumes tradicionais e cada vez asimílase, moito ou pouco, a unha das antigas ordes, xa sexan os monxes bieitos ou os coengos regulares, ou ben se vai a unha regra máis estrita como o Císter, ou aínda máis, establécese no cadro anónimo das máis rudas e austeras costumes…

Os novos relixiosos traen a miúdo consigo unha explícita crítica das regras anteriores: Que clase de monxes son eses que, malia o seu nome, viven en plena cidade e en castelos populosos que impoñen leis aos seus homes e apodéranse dos seus bens […], que xulgan no seu tribunal coma se de xuíces tratásese […], que meten ás veces no cárcere e que mandan os apalear […] que teñen servos, servi capitales, e que educan aos fillos dos servos para que tamén sexan servos? Todo iso é do século e non ten nada de relixioso”. Raimbaud, clérigo de Liexa: Liber De Diversis Ornidibus. In Jean Pierre Poly-Eric Bournazel El cambio feudal (siglos X-XII)  Barcelona. Labor, (1983) séculos X ao XII, pp 189, 190.

A xente empeza a espertar e a reaccionar contra o sistema (como se poderá ver nos enfrontamentos entre Gelmírez e os pobladores de Santiago unidos en hermandad), as riquezas da igrexa empezan a ser cuestionadas, non haberá que esperar ao século XV para ver as primeiras reaccións de descontento ante unha organización social inxusta.

(61)  Recollidos por D. Enrique Cal Pardo. ob. cit. pág. 59 a 65.

(62)   Sancho a quen o Rei – en galego- chamaba “luz dos meus olhos” [ Ay meu filho! Ay meu filho! Alegria do meu coraçon e lume dos meus olhos, solaz de mia velheze! Ay meu espelho, em que me soía ver, e com que tomava grande prazer! Ay meu herdeiro mor! Cavaleiros, u me lo leixastes? Dai-me meu filho, Condes!] morrería na defensa de Uclés en 1108, loitando contra os temibles almorávides.

(63)  Flórez E. S. XX Libro I, Cap. XLVI, pág. 95. in López Ferreiro. D. Alfonso VI Rey de Galicia y su ayo el Conde de Traba.

(64) H . Compostelana L. I. cap. 64; cf. Lóp. Ferr. ob. cit. p. 7.

(65)  C. J. Bishko, Cluniac priories of Galicia and Portugal, p. 318.

(66)  Id. ibid.

(67)   A partir de entón, D. Pedro toma o título de Conde Maior [Maior Comite, ou Maior Inter Comites] de Galicia que antes levaba Raimundo.

(68)  Archivo del Seminario Central Compostelano in López Ferreiro. Ob. Cit. Vol. III. p. 108. [… et pro honesto servitio, quod in nostra adolescentia et tempore guerre ipse memorati monasterii abbas mihi diligenter exhibuit…”

(69)  Commorantem in Extremitatem comes Petros Proilaz et non modica pars procerum hispaniae sequebatur.

(70)  “y en efecto, pasando éste (príncipe D. Alfonso) desde el fin de Galicia al Padrón y a Santiago fue solemnemente recibido por Rey.”

(71)  In biblioteca de El libredón Santiago 1885 pág. 89, 90.

ATENCIÓN, PÁXINA EN CONSTRUCIÓN

(72) AHN. cod. 1047b [ex 1041 b], n° 241 en un foro con letra del S. XV, n° 241 reglas 45 y 46 se dice […] et soutum de vilar quo modo vadit per Villare ad vilam de Carançoa et desendit per ribulum ad mare et ad fragam domini nostri regis Adefonsi [..]

(73)  AHN. Clero Sobrado. Carpeta 526 núm. 3 y 4.

(74)  CDP n° 2. Transcrito por D. Enrique Cal Pardo. ob. cit. p. 237.

(75)  CDP. n° 4 in E. Cal Pardo ob. cit. p. 239 […] pro Dei amore et partim commotus tui obsequio et dilectione, adcresco et amplifico illum cautum et mito in suo cauto Ecclesiam Santi Stefani de Sedes cum sua filigresia […]

(76) Nun exemplar citado por López Ferreiro, do S. XIV conservado polo cabildo de Santiago existen nun capítulo separadamente uns documentos con este epígrafe : “sobre el ilícito matrimonio del Rey aragonés y la Reina, y de la guerra nacida por ello entre los gallegos”.

(77) O Cronicón Iriense conta que Galicia era dominada por dous reis a mediados do século VI : Mirus Lucum et Ariemirus rex Bracaram obtinebat. Qui Ariemirus post tercium annum defructus est, et Mirus cepit Bracaram et fecit Concilium Bracarensem secundum, ubi Andreas fuit, in era DCX.

Et Mirus sedi fue Hyriensi contulit dioceses, scilitet: Morracium, Saliniensem, Moraniam, Celenos, Montes, Metam, Merciam, Tabeyrolos, Velegiam, Hour, Pistomarcos, Amaeam, Coronatum, Dormianam, Gentines, Celticos, Barchalam, Nemancos, Vimiantum, Selagiam, Bregantinos, Farum, Scutarios, Duuriam, Montanos, Nemitos, Prucios, Bisancos, Trasancos, Lavacencos et Airos, et alias que in canonibus resonant (in Manuel Rubén García Álvarez RAH. T.L.)

Esta lista de diócesis correspóndese con populi-civitates celtogalaicas. É importante resaltar que se chamaron diocesis os territorios que logo foron arciprestazgos. Si originariamente cada unidade política celtogalaica gobernada polo seu princeps tiña tamén un xefe relixioso sería este nos primeiros momentos do cristianismo un episcopus? Sería originariamente cada territorio unha diócesis co seu bispo? Sabemos que si, e os casos de Seaia, Beteka, Caldas… apuntan nesta dirección. A figura do arcipreste lembra a do bispo cuxas funcións realiza no territorio.

(78)  In Lóp. Ferr. Hª. T. II Ap. nom II p. 67.

(79)  Cf. Lóp. Ferr. ob. cit. T. III. p. 260.

(80)  Hª. Compost. Lib. I, cap. XXXV, p. 88.

(81)  O P. Fita xa advirte que a versión que ofrece dos feitos a Historia Compostelana é parcial e tende a favorecer o punto de vista de Santiago.

(82)  Hª. Comp. L. I, cap XLVI, p. 95. Tomo XX da Esp. Sagr.

(83)  Hª. Compost. Lib. I, cap. XXXV, E.S. XX, p. 88.

(84)  Hª. Compostelana. Lib. I, cap. XXXV.

(85)  27 febreiro de 1125. AHN. Cod. 1047b [ex1041b] fol. 20 vt.

(86)  24 febreiro de 1121. AHN. Cod. 1047b [ex 1041b.] n. 61, fol. 14.

(87)  AHN. Cod. 1047b [ex 1041 b]. nª 21 r.

(88)  AHN. Cod. 1047b [ex 1041 b], n° 26, fol 8 r.

(89)  Richard A. Fletcher. “Obispos olvidados del S. XII de las diócesis de Mondoñedo y Lugo”: Cuadernos de Estudios Gallegos en C.S.I.C., núm. 86, T. XXVIII, pág. 318/152, 1973.

(90)  Dona Urraca describiría así este acontecemiento, Hª. Compost. Lib. I, cap. 64

[…] saevus igitur celtiberus Gallaetiam furibundus intravit et quot, et quanta facinora a in regione illa patraverit, nobilium caedes militum apud Montem Rosum crudeliter occisorum, castrumque dirutum, et terra depopulata, bonisque omnibus expoliata, ecclesiarum violationes, earumque dehonorati sacerdotes, bonae mulieres denudatae, virgines impudenter violatae, destructae comitis Petri hereditates, mansiones et palatia combusta, greges equarum, et armenta boum a Gallaetia partim abstracta, partim dilaniata, aflictorum gemitus, et lacrimae pauperum manifeste ostendunt […].

(91)  In L. Ferreiro. D. Alfonso VII. Apéndices n° 1, pág.122.

(92)  Tumbo C, fol 118 v., (Santiago). In Lóp. Ferr., Hist. Comp., Vol. III, Apéndices, pág. 81.

(93)  CDP. n° 3. ACM. A 8 (Monasterio de Pedroso) in E. Cal Pardo, ob. cit. pág. 238.

[…] Quo circa nos comes domnum Petrum et comitissa domna Maior, supra taxatos, damus Sancte Marie et Sancti Salvatori de Petroso seu eiusdem congregationi in eodem loco commorantes, scilicet, Archidiacon, domno Gundisalvo, sub vero dominio detenti[…] […] Ecclesiam de Sancto Saturnino de Trasanchos, cum omni sua voce, quantum ad eamdem Ecclesiam pertinet vel pertinere debet et est sita subtus Monte Acuto, discurrente rivulo luvia, et dedit nobis illa Regina domna Urraca, cum alia hereditate, pro nostris servitiis et fecit nobis inde cartam firmissimam[ …]

(94)  Cf. Blanca García Fernández-Albalat, Guerra y Religión en la Gallaecia y la Lusitania Antiguas, p. 267.

(95)  H.C. pág. 189, Cf.: Gordon Biggs “Diego Xelmírez” p. 93, y Victoria Armesto, “Galicia Feudal” p. 198.

(96)  E non o descoñecido Helmengaud de San Michele della Chiusa. Cf. C. J. Bishko. “The Spanish journey of Abbot Ponce of Cluny” in Richerche di Storia Religiosa.. T. I. 1975, 311-319; cf. López Ferreiro. Hª. III, 386-96; e, sobre todo, Don Alfonso VII. Cap. XVII pág. 56-61.

(97)

The abbot who came to Spain as papal legate in the summer of 1113, I have contended elsewhere against Flórez whom all scholars have followed, was not the unknown Italian Helmengaud of San Michele della Chiusa but Ponce of Cluny. In my opinion, one of the chief accomplishments of this journey, which took the abbot all the way to Compostela, was his meeting there with the two leaders of the Alfonso-raimundist party: Diego Gelmírez, the old friend and socius of Cluny, and Count Pedro Froilaz. Although we have no direct testimony, the strong friendship now established between. the Burgundian abbey and the Froilaz clan has left clear signs in the donation soon after of San Martín de Jubia and the henceforth close ties between this powerful family and the cluniacs.

C.J. Bishko. Cluniac Priores of Galicia and Portugal , p 323.

(98)  A de Munia do 31 de Jullo [AHN. cod. 1041 n° 26 fol 7r. regras 11-38 y 8v. , reg. 1-18]. Dona da 4° parte da igrexa de Sta. María de Neda, de quanta hereditate iacet inter ponte de Iuvia et de Neda e da  sétima parte de San Xiao de Narón, e varias herdades en Villaster, Perlío e Esteiro; e Visclávara do 11 de agosto (AHN. 1041 B, n. 113 fol. 20v, reglas 22-3 e fol. 21 r, regras 1-5).

(99)  El 21 de agosto de 1114. AHN. Códices. 1041 B. n° 112, fol. 22v. reglas 1-22.

(100) En que doaría unha serie de quiñóns de igrexas das Terras de Nendos [Sta. María de Sada]; Prucios [Igrexa de Perbes, e S. Pedro de Grandal] Bezoucos [aecclesia sancti Stephani de Herenes; Santiago de Franza e Santiago de Barallobre]; Trasancos [un cuarto de Sta. María de Neda, completando as donacións dos seus irmáns Rodrigo, Munia e Visclávara; e quiñóns de Sta. Uxía de Mandiá, e a totalidade da igrexa de Santiago de Lamas de Abade, as de S. Payo e San Vicente de Ferreira e de San Cosme; e en Céltigos [San Cosme de Antas] AHN. Cod. 1041 B. n° 112 fol. 20v.

(101)

There is, moreover, good reason to think that Pedro’s decision to cede San Martín was a sudden one. In a diploma dated 26 December 1133. i.e., twelve days after the Jubia Cession, count Pedro’s second wife, Countess Gontroda Rodríguez (often styled Mayor) gave the abbey, as she still assumed it to be, the villa Coina for the soul of Sancho Petriz, her son by a previous marriage. On this document seems unaware of the houses imminent conversion in to a cluniac priory and specifically aludes to its continuing governance by abbots. The fact that neither the countess nor Abbot Nuño, who confirms the charter, anticipated the change of status indicates that the cession to Cluny was almost certainly decided upon during the time when, as we know, count Pedro and his brother Rodrigo were away from borne, perhaps at Compostela.”

C.J. Bishko. Cluniac Priories of Galicia and Portugal, p. 321.

(102)  Chartes de Cluny, V. 3.906.

(103)  […] Una cum consilio de viro meo nomine comite domino Petrus prolix Froilaz […] AHN. Cod. 1047b [ex 1041b], nº 27. fol. 8 r. Reglas 11 y 12.

(104)  Segundo o Conde de Barcelos, a dom Rodrigo Fernández de Castro chamaram-lhe O Calvo, foi casado com a condesa dona Estefanía Pires, filha do Conde dom Pedro de Trava; e da Condesa dona Elvira e fez nela a dom Guterre Rodríguez O Escalabrado, que esteve preso em terra de mouros quarenta anos e depois veio-se para a Galiza onde era natural por parte de mãe.  Nobiliário, p. 68.

(105)  Cf. C.J. Bishko. ob. cit. pág. 323.

(106)  Ibi. p. 323.

Esta obra atópase baixo unha licenza internacional Creative Commons BY-NC-ND 4.0. Calquera forma de reprodución, distribución, comunicación pública ou transformación desta obra non incluída na licenza Creative Commons BY-NC-ND 4.0 só pode ser realizada coa autorización expresa dos titulares, salvo excepción prevista pola lei. Pode acceder Vde. ao texto completo da licenza nesta ligazón: https://creativecommons.org/licenses/by-nc-nd/4.0/deed.gl