CONCELLO DE NARÓN

*Andrés Pena Graña

Gabinete de Alcaldía

Servizo de Xestión de Patrimonio Histórico e Arqueolóxico de Narón

ANDRÉS PENA GRAÑA, doutor en Arqueoloxía e Historia antiga,  é responsable da planificación e xestión do patrimonio histórico e da redacción da documentación do patrimonio historico e arqueolóxico municipal.

 

THESAURUS TOPÓNIMICO DO CONCELLO DE NARÓN

 

A TOPONÍMIA DE NARÓN DO TEMPO DA ILUSTRACIÓN

 

PARROQUIAS:

–       SAN MARTIÑO DE XUVIA

–       SAN XIAO DE NARÓN

–       SAN MATEO DE TRASANCOS

–       SANTA MARIA MAIOR DE O VAL

–       SAN SALVADOR DE PEDROSO

–       SAN LOURENZO DE DOSO

–       SAN VICENTE DE PLACENTE

O Concello de Narón presenta este “Thesaurus” que, recollendo nomes anteriores ao século XIX das principais leiras e lugares históricos do Couto do Mosteiro de San Martiño de Xuvia; de San Xiao de Narón; de San Mateo de Trasancos;  de Santa Maria Maior de O Val, [de San Salvador de Pedroso e de San Lourenzo de Doso; se irá desenvolvendo nos vindeiros anos con puntual estudio e comentario de topónimos o  micro-toponimos de especial interese.

Ocasionalmente complementamos a toponímia histórica menor do Concello de Narón cun  estudo etimolóxico  etnohistórico de algúns topónimos indoeuropeos, Celtas, Latinos ou Xermanos, de especial interese  conxugando datos lingüisticos, historicos e arqueolóxicos.

A MODO DE EXEMPLO

Así, no lugar de A Moura ou dos Montiños de A Moura, no planalto de Sedes

A [A] MOURA É REMINISCENCIA DUNHA ANTIGA MATER, TRIPLE DEUS NAI CELTA

A Moura é o trasunto das Matres Celtas, unha divindade triple, Nova na primaveira cando na Candeloira o 1º de febreiro despertaba a Terra, casaban os paxariños, fundía a neve no monte, voltaba o leite as ovellas, abríase a temporada de pesca e anunciaban as prímulas coas súas flores a vindeira primaveira; era en agosto Mater, nai fecunda, tempo de comelhadas cando a terra brindaba aos labregos os vizosos froitos, e, xa recollida a colleita, e as froitas das árbores, o 1º de novembro, cando voltaba a friaxe e frío inverno, se facía co ano escura e Moura Vella, construtora dos megálitos.

POR QUE SE CHAMAN MONTIÑOS DE A MOURA AS MÁMOAS DO MONTE DE NENOS?

Na Europa Atlántica adopta aparecer asociada a un resto prehistórico a residencia subterránea dos mouros, señores de monumentos feitos polo home como dólmens, curros ou pedrafítas, do Neolítico ou da Idade do Bronce, aos que se atribúe orixe sobrenatural.

A núa Moura sorprendida no xusto momento onde sae a asollar seu ouro e tesouros sobre as mámoas chamadas en Narón “Montiños da [A]Moura,  ou, na fría Fontana próxima onde vai lavar os cabelos [Fonte da Moura], asalta ao cabaleiro, ou ao mozo, someténdolo a unha proba encuberta consistente en elixir o de mais valor. Si o mozo rexeita o ouro e  escolle a Moura pasa a proba. Entón a descabelada moura – ter solto o cabelo  era considerado na antiguidade unha provocación-  propiciará o encontro amoroso, non ofrecerá resistencia, consumándose o matrimonio entre o rei e A Moura ou Deusa Soberana. En clave de Xeografía Mítica o interese demarcatório destas mámoas fundacionais no lugar do encontro que lexitiman á linaxe rectora da Terra, é inmenso.

QUE DEBERIAMOS DICIR: A MOURA OU AMOURA?

Desfacendo o nó deste enredo o tartésico, lingua céltica (Eulogio Losada Badía), recentemente descifrada por J. T. Coch,  documenta (Pena) a voz Moura na Idade do Bronce,  permitíndonos entender o berce deste ser mítico trasunto da Deusa Nai, e tamén,  observar na voz  ‘O Mouro/A Moura” (Pena) o fenomeno de  Enxebrismo e “descastelanización” ao colisionar co  castelán  moro/mora,  “muslime” a voz celta  *OMoro/*AMora do ser élfico e sobrenatural do Alén en Omor+i+co/Amor+i+ca. Psb.  Amora *[A]Mor[ric]a > AMoura > A Moura > *OMor[ic]o > OMoro > O Mouro.  “habitante do Alén”, de AMOURA, de  omuŕika* [omorik*[ [J.16.2] < *u(p)omorika ‘the

under-sea world’, cf. Gaulish Aremorica ‘the land by the sea’, Welsh arfor-dir ‘coast’. Polo tanto no topónimo “Montiños da Moura”, a forma correcta no debería ser A Moura, senón Amoura “Os montiños ou mámoas da sobrenatural habitante do Alén.

Trasunto da tripla Nai (Mater, Matres), AMoura -como monstramos fai anos-,  ten un paredros no folkore popular: O [O]Mouro (trasunto do Deus trinitario celta) polo . Ambos habítan Omurika [< *u(p)omorika], un ‘mundo baixo o mar’, un paraiso, distinto ao dos humanos: sinalando J. T. Koch a raíz na gala Aremorica a “Terra do Mar”, – cf. comparativamente o macizo de Bretaña francesa chamado Armoricano. Aremórica].O topónimo galego Mar Moiral está asociado a túmulos, portas de acceso ao Alén celta baixo o mar ou  a terra.

Os Mouros e as Mouras Os mouros e mouras poden tomar case calquera forma en realidade. A moura preséntase moitas veces como Muller Mariña.  Nos ciclo ‘da Muller Mariña”, ou melusino, as linaxes que gobernan na Europa Celta insular e continental proclaman descender de A Moura, dispensadora da soberanía, xustificando o seu rango e preeminencia sobre o resto dos habitiantes.

 

[Desenvolve aquí o tema]

 

O OUTRO TOPÓNIMO PRESENTE NO MONTE DE NENOS, LAGOELA “LACUNELA”  É LATINO OU É CELTA

 Laco/lago, de onde procede a forma hipocorística o diminutiva Lacunela >Lagoela, “pequena mámoa”,  é o nome galego das mámoas [Pena, 1991, 29-31] na Idade Media.

Sería esta unha cuestión difícil de responder. O tartésico amosa que a voz, documentada na Idade do Bronce, é celta. Pero tamén está no latín, a) xa por existir e unha palabra indoeuropea común ao celta laco, lago e ao latín lacus, “tumba”, “fosa”.  B) xa porque todas as linguas teñen préstamos, e o latín non é unha excepción.

 

PARA QUE SIRVE ESTE THESAURUS

Estes datos serán particularmente útiles, para a localización os lugares da Historia de Narón; para a área de normalización lingüística, para a cartografía, para o nomenclator, para as sinalizacións do Concello de ruas, pistas, carreiras e rueiros, para estudos de Xeografía Humana, para comprender a evolución do territorio; etc.

 

REAL DE LEGOS DE SAN SALVADOR DE PEDROSO [ 988]

 

1 Castro da Hermida

1 O Pozo

2 A Ribeira

2 Codesal

2 de Leal

2 A Veiga

3 O Revolto

3 A Hermida

4 O Castro

4 Naveiras

6 Riquián

7 Casavella

8 Yrexe ?

9 Pereira

9 Xuncal

9 Rega

11 Xestal; Cales; Campo

12 Riquian

14 Fradelo “marco menor” cf. frade da Praza Quintana que proxecta o cilindro   terminado en punta que capta la toma de terra do pararaios.

14 Corredoira

14 Ramallal

14 Sauto (cf. Lodairo) [psb celt santo-on-.

15 Cotelo do Medio [Arca de Nelle CDP n2, ACM A8. Mirogoo/Mirágono/ Mirogono/]

17 Meizoso [pos. celt. rel. *medu ou *meido]

17 Quitin

18 Noniña

18 Sauto Novo

19 Couto

19 Cavazal [kaabzal CDP n2 ACM, A8, p 237] [pos. celt. rel * caua/o OIr. cúa, W cau ‘creux’]

19 Rio do Couto

20 Cubelas

20 Pedregal

21 Leira Grande [ celt. *lāro]; Bouzello[ si celt. cf. bo(u) “vaca” + suf lat.]; Tennencia; Centeiro

23 Cotelo de arriba

25 Mosteiro

25 Vegel [prob. Apelativo]

25 So a Casa

26 Pradelo

26 Catasol

27 Pombiña

27 Candame [celt. cant/d]

29 Eirado

29 Pereiruga [Fonte de Talle; Ansellede, Ansedelli CDP n 4];

31 Ánimas

32 Rabascos [posb celt. elemento raua]

32 Cruzeiro; Cortiñas

35 Soilán; Graña  [obscuro pos. celt. elemento soio/a]

36 Seixo

38 Cobas de Romás; Rega de Soaveiga veiga posb. celt  ueica; uei; Sutina [posb. celt. su; Colmeas [CDP nº 4]

40 So a Hermida; Revolta [os muros do castro da Ermida]

41 Cotelo

45 Salgueiro

46 A rega do rio do Couto

45 Sobre Camiño

49 Rio da Vila

51 Golpilleira [psb lat. vulpellaria sitio de golpes ou raposos]

53 Espiño

55 So Camiño [posb celt. camanon]

57 Cerdeiras (M. T. V p 988) Cerdeira

59 Raveiras [Labradío, pos. celt.  –rauo/a]; Pouso

61 Muiño Queimado; Cerdeira Brava; Pena Mirógono  pos. cel miro; Caabazal (CDP nº 4)

63 Bacariza [posb. cel. baga-]

64 Veque [Beque]

65 Gandarón [psb celt canto-/gando-]

65 Xeltal de Pradelo ?

66 Cortiña de Casanova; Casal da Pedra; Casal da Graña

67 Darrega; Rigueiro; Pereira ; Campizeiro

71 [Lugar de] Santá; Pampizeiro;

72 Santa Á [Ana] “ ferrado de hortaliza al sitio de santa á de 1ª calidad [CE Pedr. 72ª] [contar a historia da Santa Ana galega]

74 Loureiros

76 Cotelo de abaijo

79 Carballo

80 Leira Longa; Varreiras [Barreiras psb. celt *Barr]

83 sitio das] Congostras (monte bajo de segunda calidad) psb celt cf, kongoustos

84 [Sitio da] Millas / Arca de Savin/ Leira grande [psb celt *[p]laria

85 [Sitio de fontana] “souto de terceira calidade”

87 [Sitio de ] Fajín [pronº Faxín,  “sitio de faxin” 107ª

91 Naveiras

92 Gaiba

93 [Sitio] da Lameira [psb celt. lama-‘mud’]

97 Portela

102 Cagallosas

102 Lamas

102 Pozo Bello [Vello]103 Rega do Couto [rev.]

104 Baixo da Hermida/ Fonte da Hermida

105 [arroio [psb. cel. arrugio- arrugia- de ] Currugeda [pronº Curruxeda; pos. cel. carruca-]

107 [Sitio do] Pelamio

108 Cortiña [ posb. celt. corto– aIrl. Gor]

111 Santá [ ao NE de Doso]/ Yvas, Ivás (Santá)

114 Casal da Cerdeira Brava

115 Rega do Requeixo

116 Rega /Golpilleira/ Costeira

119 Nobás /Casabella

120 Candame [ posb. cel. cand]

123 Sitio de Maial [de 1ª calidade]

121 Rega do Couto

123 Porto dos Carros [se fala de 5 ferrados de sementadura de promeira calidade cerdeiras NW de Doso al sitio de Porto dos Carros cf. “Porto dos Carrás” Cerdeiras SW de Pedroso//; Fontana, seguramente Fontá –tá

125 Casobello

126 Pielas [ponte de Pielas] [si ‘p’ celt. cf IE *kwek- ‘distante’IEW:640’]; Ponela [>Pontela]

127 Paradelo; Pradelo

129 Budue(i)ro  [psb. celt. bitu-]

130 Casal da Costeira

121 A Eira

132 Fonte; Caldebozán

133 Peruxal do castro [Pe[d]ruxal do castro “canteira de onde se estraia a pedra” cf. Castro da Pedreira >Pereira; e Castro do Pedreiro> Pereiro

137 Barreiras

138 Pelamio

139 Codesal [posb. celt. con- druses]

146 Nobás [Novás]

153 Latnore?

154 Bacariza

155 Arroyo de Pradelos

157 Pallota

158 Pereiruga [ pos. de Pedreiruca]

160 Arroyo de Riquián

161 Costeira

165 Zernadela

166 Fonteboa  [Fonte Boy]

167 Rega das Cerdeiras; [Agua de Cerdeiras]

170 Leira Longa

178 Tarreo da Aira

195 Regoa das quenturas

196 Congostras

205 Cabela

206 Poso

208 Pereiras

219 Cameleiro

220 Castros de Pereiruga [Castro da Cibdade]

220 Costa da Area; Casal da Ribeira; Montes de so a Chousa e Monte da Pena; Budueiro; Rego de Angueiro; Montes de Bazón; Montes de Budueiro

221 Painzás, Sobre a Agra;

222 Rio de Angueiro; Lurada; Devesa de Su Magestad; Casal de Cernadela

261 Sobre a Torre

262 Corral

279 Leira [ie *plaria, celt. laria] Longa; Silveira; Porta de adentro

285 Varengas? de Arriba

298 Varengas de Abajo

296 Casal de Pereiruga

308 Cacheiro

312 Cira

313 Bazón; Revolta de abaijo

315 Casal do Loureiro

316 Quarto

317 Arroio de Pradelo

226 Regueiro

330 Gándara; Gandarón

345 Soutiño

349 Castiñeiras

378 Espiño

382 Angueiro; Cales

394 Sobre Corredoira

399 Caldabalsa

407 Vasbascos

409 Xarampio

429 Varengas de abaijo

430 O Cal

441 So a iglesia

447 Buleiro [Bileiro]

456 Retorta

467 Pedregal do Muiño

468 Costeiras

469 Pena Blanca

449 Soilán de Arriba

506 Piñeiros [Pinneiros (CDP n 24); Pynedo de PEdroso cdp 262]; agro do Home Morto [cdp 24)

525 Huias

529 Zenteira

534 Vegado

543 Anella [Anela]

555 Arroyo de Peruxal

589 Rega do Pereiro

595 Pernas

613 Folocheiro

614 Reventón

 

Fin de Pedroso

 

INCIPIT LIBRO DEL VECINDARIO Y PERSONAL DE LEGOS DE SAN LOURENZO DE DOSO

 

001 Costa; Tortos; Testal

002 Presa; Tras dos Canos ; Cortiña;

003 Campo de Aba[i]jo; Cavadiño

004 Pielas; Taboada; Puente de Pielas

005 Gaiba

005 Pena do celt. penna- “cabeza, cabeza de pedra, pena” (Moralejo)

006 Calvos Villates

009 Muiños; Pereira; Lamelas [celt lama– “lama”, “terra plana?” OIr lám “hand”]

010 Lauridal [celt *Laurita pos terreo encharcado”], siruiceria; Piago da Ponte; Sirviceria [lat. servicialia], Piago da Ponte; Piaga; Piago [lat. pielagum]

011 Soutiño [lat. saltum]; Avia [ hidrónimo do celta antigo común (Tovar Tarraconensis, 326; Garcia Alonso Ptolomeo, 260-61); Lavandeiras; Codesal; Codesales

017 Vidueiros

020 Chao de Doso; Lamela

021 Palamios [Pelamios]; Calbos [Calvos]; Loureda;

025 Porto do Rio

026 Sirviseria [Servicialia]; Patas

27 Santa á [Santá, Santa Ana]

30 Espiñeira; Ribeira

31 Casa noba [Casa Nova; Casanova]; Souto

35 Ponte de doso

37 Rega

37 Presa [Presa Feliz?]

39 Folia; Agrobó

40 Pedreira

44 Xestal

52 Cal

57 Casal

60 Bustelo

63 Erixil; Vista Alegre

64 Cabrita; Rio Bustela; Bouza Redonda; Pemio;

65 Esairial

66 Pelaimos

72 Casa Noba [Nova] de Abaixo

73 Casa Noba [Nova] de Arriba

77 Lavandeira

82 Soo Comario

86 Casal Cargado

88 Campo de Aba[i]jo; Casa Noba

91 Cabos Cargados

93 Carballo; So a Fraga

94 Hortas

95 Carballo Furado

98 Sobre la Iglesia

99 Loureda

101 Paredes

108 Verdascal

109 Viera, Reconco

114 Amgeiro

128 Cotelo

140 Perdon [Pedrón] da Gaiba

147 Cortiña de abajo

198 Punxal

153 Ponte

156 Predeiros [metatesis por Pedreiros]

1 Cocheiros, 1

194 Cruz

104 Cavadiño

001 Yglesia, Yglesario

005 Ve[i]ga

009 Aira

011 Liñares [armada de Liñares]

015 Varreiras [Barreiras]

— ;Mons Acutus [Monteagudo CDP n2 ACM 8

— Mestas de Asperancia [Esperón?] CDP n2 ACM 8

— Fonte Gavan CDP n2 ACM 8

—Carballo de Edratil CDP n2 ACM 8

—Portum Lucis “Porto de Luz” [Aquam Lucidam, “Fonte do Carballo de Agua Quente”] CDP n2 ACM 8

Fin de Doso

 

SAN VICENTE DE PLACENTE

 

01 Vaamil

02 Cruz

03 So Cano; Donxia?

07 Carballosa; O Mago; O Camiño

08  [Delante la puerta] [Diante da Porta]; [Tras de la Casa] [Tras da Casa]

09 Castelo

10 Bermú

11 Roycheiros; Farmariz

13 Momdrega; Os Vilares;

17 Xabrueira

18 Cortina de Tras da Casa, O Ferreiro; Rega Pequena

19 Pradeira

21 Castro; So Vilar

23 Orras

27 O Souto; Leira

29 Xalaveira; Fabas?; Porto do Masto

30 Lourido; Souto Frío, Xabroeiras,

31 Grañal,

33 Beque da Urea ?, Eiras

34 Bustos. De ide. *gw evolución a b. En ide. Gwou-, “boi” >irl. bó, lat. bōs, βους, ind. ant. gáuh, inglés cow, al kuh. Bustos [como en Botorrita Boustom] sería pois [‘no para todos’ –sinala Moralejo- a quen seguimos] a *gwou-stH2 “lugar para vacas”, cf. ind. ant. góstha

Addecet

SAN MARTIÑO DE XUVIA ECLESIÁSTICOS

10 Juvia. O topónimo  aparece por primeira vez como Iuvia no ano 977, mencionándose este topónimo e hidrónimo repetidas veces nunha carta de donación da monxa de Xuvia e neta do duque e bispo Arximiro, Visclávara Vistraríz, no que constitúe o primeiro documento escrito da Terra de Trasancos.

Repetíndose de novo en centenares de diplomas, reiterándose en tódolos documentos da colección diplomática do Mosteiro de San Martiño de Xuvia, en moitísimos de Sobrado, de Monfero; de Caaveiro; etc. Por ilustrar o sostido nos precedentes parágrafos, nas calendas de Xuño da era 1082, correspondente esta data có día 1 do mes de xuño do ano 1044, nunha escritura de donación á monxa Godo, Fálase repetidamente de Xuvia –nunca empregandose o /b/ e, pola contra, empregandose o /v/ “Iuuia”, “Xuvia”.

Así na descrición da igrexa de Santa Mariña de Sillobre “et est inter duos flumines Eume et Iuvia subtus monte Buellio”, na memoria da morte da condesa Lupa Ruderiquiz na era de 1109 a 4 das nonas de febreitro ou a 2 dias de febreiro do ano 1071 dise “in locum Sancti Martini de Iuvia”; na carta de venda que otorgou Osorio Velasquiz xuntamente có seu fillo Paio Osoriz a favor do Almirante dos portos de Galicia o conde Don RodrigoFroiláz e a sua muller Guncian Gundisalvit dunhs quiñóns da igrexa de Santa Mariña do Vilar, menciónase que dita igrexa está “in Urbe Gallecie, Territorio Trasancos, ripa flumen Iuvie subtus castro de Villar”.

Na propia Carta de confirmación do couto de San Martiño polo fillo do emperador Fernando II, polo que confirma as donacións feitas ao priorato de Juvia polos seus avós e polo seu pai don Afonso, e asi mesmo manda que ningún nobre nin plebeo poida levar coma concubinas as servas do Mosteiro de Xuvia, dise “concedo deo et monasterio Sci. Martini de Iuvia vobis Constantino eiusden loci priori”

O número de exemplos é enorme sucedendo o mesmo xa cos documentos baixo medievais en galego e ainda modernos. Só se empeza a escribir regularmente Xuvia con o /b/ no século XVIII e por xente de fora chegada a Ferrol cos asteleiros, ou a carregos monásticos.

Sub vocabulo Xuvia sostiña nun traballo publicado no Anuario Brigantino de 1999, nº 22 Luis Monteagudo García:

 

JUVIA (o Rio Grande de Jubia) nace en Tafornelos ( 480m altitud NL etrs) 3kSE Somozas-Garita. Coruña separa ay[untamientos] Somozas/San Sadurniño y desemboca en los de Narón/Neda, pasa 1kS monasterio hoy parr[oquia] S. Salavador de Pedroso, bordea por el NE y NW el extenso monte (262m) del Castro de Ancos y desagua al fondo de la Ria de Ferrol al E del monasterio hoy parroquia de S.M. de Juvia (o do Couto) y por Ponte de Jubia; la antigua fábrica de Jubia estaba en la ori[lla] izq[ierda] en Neda ║ Posibl[emente] ae *įou-uįā ‘corrente, rio’, ie *iu/ieu ‘moverseo; véd Yavyā “corriente” apersa yauviya ‘canal’, npersa joy ‘corriente’, avést yaona ‘carrera, viaje, parada’; ríos: Iuv-avus/arus hoy çsalzach; con alargamiento –n- (ya en avést): ie *jou-n-o galo *jouna > super Johannan fluvium 833 hoy jon-a/en (< jon-aha ‘rio Jona’) en su desem bocadura 27kSE Zürich en ori[lla]  N Zür-See; también Jaunbach/La Jogne (afl Saane S Fribourg), La Juane, Joigne etc. Jaun pasó al romance o germano cuando galo ou (germano au) aún no había monoptongado en ō, ū; en el caso de Jona pasó después, GREU 122; suf[ijo] –uįā: visu-via> La Vezouse, afl[uente] Meruthe, POK 1134, t[ambién] r[io] Trubia 891, Cubia (Cuvia 891 por Tuñón?). […] “

║[…] ║ El r[io] Juvia prob[ablemente] ya citado por Mela III 12 (CCR III 45) refiriéndose a los ártabros y a los rios Anaris (ria de Ares, r[io] Eume y Libyca (Juvia) del que Flórez (ES XV 43)  cita la variante “exit edibia” de un códice de Vosio, en la cual se basó Jacobo Gronovio para leer “Exit et Ivia” (finalmente Kiepert X atribuyó este Ivia al Eo oponiéndose manifiestamente a la situación asignada por Mela al Libyca/Ibia. Doc: iuxta fluvium Iubia 868, v IRIA – fluminis Iuvie ripa. Santi Martini de Iuvia 997 JUBIA 57.- Eume et Iuvia 1044 ib. 59; Sancti Martini de Iuvia 1076 ib 61a. – Ripa fluminis Iuvie 1095 ib 66b.-  ad flumen Iuvie … subit per Iuviam 1120 PEDR 237.- San Saturnino de Trasanchos- subtus Monte Acuto, discurrente ribulo Iuvia 1126 ib 238.- ripa fluminis Iubie… ad ilum flumen Iuvie 1216 ib 242.- mosteyro de Joyba 1300 NARON II [Pena Graña]509.- moesteŷro de San Martinno de Joýva 1399 ib 523, 524; Joyva ca 1400 ib 525.- Juiva 1402 ib 526.- S. Martino de Joiba 1555 (CEG 6, 1951, 66). La forma metatizada Joiva/ba aperece aproximadamente entre 1300 y 1600.

Para qué continuar?

Ainda que poidera existir hesitación sobre a grafía Xuvia/Xubia, en virtude do exposto pensamos – decíamos o día 15 de marzo de 2001 nun informe á comisión de Goberno para remitir á comisión da ponencia do Nomenclator de Galicia (24- 11- 2000) “no seido de que no mencionado  nomenclator galego Xuvia se escriba cempre có /v/ por ser o mencionado Xuvia hidrónimo antigo”.

A comisión da ponencia do nomenclator da Xunta de Galicia finalmente aprobó a grafía Xuvia, como a ortográficamente correcta.

En este sentido devemos velar pola súa preservación, pedindo se modifique a non oficial grafia Xubia, pola oficial Xuvia, aprobada pola ponencia do nomenclator, dos carteis de Feve e da Autopista do Atlántico

Andrés Pena Graña. Dr. en Arqueología e Hª Antiga. Arqueólogo e historiador do Concello de Narón.

 

SAN MARTIÑO DE XUVIA, REAL DE LEIGOS CME 1752

 

Páx.

 

2 Penido

3 Mosteiro

4 Faisca   posiblemente prefixo fa + i + s+explosiva (sq/sk) [psb. do Celta Antigo Común atlántico “liviana luz” MnIr.  scamh “luz, liviano (pulmón)” W. isgafn, “luz” , Co. scaff “luz”, Br. Scañv “luz” (Lewis-Pedersen CG 19) cf. comp. chisqueiro “mecheiro aceso polas faiscas ou chispas”.

4 Salto

4 Chousa das Pedras

5 Pena

5 Vilar

6 Lamorca

6 Outeiro

8 As Torres

9 Cornido

10 Domirón

10 Garabade

11 Seara

13 Pumarega

14 Riva

16 Traga

16 Castro

17 Ponte de Crova (mina Grova)

17 Dreiro

18 Tarreo do Medio

 

18 O Dreiro de Abaixo

19 Piñeiros

19 Cova

19 Fonte Grande

10 O Feal

20 Freixeiro

21 Real

22 Torres

24 Dancedo  [de DANACEDO]

25 Pena

26 Da Riva

27 Do Salto

26 Riveira

29 Souto

33 Chousa

31 Rebolta

37 Outeiro

37 Meixón Frio

37 Avelleira

41 Fonte

44 Prado Novo

44 Covo

44 Agra Maior

45 Milrreiras

54 O Ponto

45 O Breiro

46 Dancedo

47 Modia

47 Monte do Acebreiros

47 Ferreira

51 Agras

53 Abelleira

53 Rigueiro

55 Ortigueira

56 Dancedo

58 Covo

59 Das Mil  [Dusmius Tes. onom.]

83 Leixa

83 Penedo

84 Corno

84 Villa Reyes

87 Pine(i)ra

89 Chousa

91 Fougueiro

93 Fonte

97 Obao /O Vao

98 Gándara

103 Lóngara

104 Filgueira

104 Pedras

105 Tarreo  [Terréu, ‘o mesmo que baldío’

106 Arriba

107 Estego [comp y]

109 Atonteiro [comp]

S110 Santamonte

119 Veiga

120 Fondalados

129 Penia

133 Caleira

140 Salto

147 Terreo Dorico

147 Cardas

148 Corno

148 Monte do Abano [pos. que tiña um espantalho movido polo vento]

148 Ecibre [ten dúas posib. Acibre< Acibro; ECI- BRE ]

149 Biscario [ de lat. Vis-cārĭus, ii. Gloss. Cyrill. “o que caza con varetas de liga”, de viscus/visgus ‘liga’, ‘goma’, ‘resina’.

152 Viveria [1ª vari del lat. vivěra? viveiro, o lugar onde se crian coelhos ou tamén viveiro de peces; 2º celt Uper + suf. lat. –aria “sitio mais elevado”]

154 Aturados [de aturar, aguantar, contener, terrenos echadizos, aterrazados, aguantados por muros de contención, psb de aturar, “aguantar”, “soportar”, de obtūrāre, “tapar, obtruir; detener, contener ML 6025]

154 Orgeira [posb. lat. orde-aria, de ordeum galego orgo, “cebada” “onde se planta ordeum; tb. psb lat. ulic-acaria, o mesmo que “urgueira”,  de lat. Ulex –icis, “urce”, planta ericacia, “torga”, “queiró”.

167 Docobo

158 Punteiro [posb. terreo que está na punta ou extremo ou que ten forma apuntalada]

159 Sanse

159 Dancede [posb. de Danacedus]

161 Veigas

162 Chousa da Cruz

173 Perciro [por Pereiro?]

179 Chousa Vella

184 Anside [de Ansidius NSA 1923 Roma]

188 [Biña]Viña Vella

188 Perigo [psb de periculu “perigo”]

188 Deseara [(terra] de senāra, “labrantío de cereal”]

193 Bimbeiros [lugar onde crecen os bímbios]

193 Amenedo

193 Pugeiro  [pos. lat. pugio, one “puñal,  pu(g)a, “pua”, “inxerto”, celt. ]

197 Santa Cecilia

199 A Bolta

200 Morteijo [ cf.  mortarīolum, mort- eiro “semilleiro”]

201 Jarabalde

202 [puente] Ponte Desta

202 Fontenla

204 Estiro

204 [Fuente] Fonte da Neira

204 Zenso [Cinc- cf. p 314 Zenzo > Cinzobre SW C.]

206 Carreiro

207 Dafonte

211 Pinsas [posb. de lat. Pan-īc-ěas]

211 Siturado [posb. *seiturado, “segado”; seitura, “sega”

212 Moreira [cf. Morea]

213 Villarelle [ psb. De Arill-ius]

217 Pumagare [error por Pumarega, terreo plantado de maciñeiras – Este topónimo ten unha historia interesante, ver En Narón Unha Historia Ilustrada na Terra de Trasancos a p. e a história do do topónimo no Pleito Liuva Antino en Narón….]

218 Riva

218 Salto

222 Edreiro [de lat. hedera, “edra”]

223 Mortoxo [posb. *murtugius]

225 Barreira [sinónimo de barr-al/eiro/ o eira. “onde hai barro”

235 Cabal [error por Caval posibl. Sinónimo de cav-a/-ada/-adosa/ -axe, “terreo en xeral de monte que periódicamente se cava (roza) para sementar cereal, en xeral trigo ou centeo. O sufixo lle viria de noval “terreo recén roturado”.

235 Perrugueizo  [ por peruqueiro, a árbore que da perucos; pera, dim. peruca, peruco]

235 Casal

235 Vilar

336 Fonte

245 Caroas

261 Andera [ posib. De ie *andor “Andar” anderio, anderito, andrade, psb.  relacionado con el culto a los Lares Viales]

271 Casa Bella [Casa Vella]

273 Chousa da Cruz

275 Moreira

303 Figueira

310 Villa Voa [por Boa]

314 Zenzo

319 Dreixo

320 Billare [Vilar]

321 Beque  Tarreo qu etermina en punta, cf.  Beque “extremidade superir da proa”; “nariz”, franc. Bec “bico”

328 Cañotas

328 Lombo

337 Domorno  posb. Gót. Maúrnan

344 Pombo

345 Ponte

372 Fraga

375 Corno

390 Rio

399 Prado do Medio

413 Gindeira

419 Covas

421 Agrelaya  -āgo característica da linguaxe do rural

 

SAN MARTIÑO DE XUVIA ECLESIÁSTICOS

10 Juvia.

ADDECET: O topónimo  JUVIA/[XUVIA] aparece por primeira vez como Iuvia no ano 977, mencionándose este topónimo e hidrónimo repetidas veces nunha carta de donación da monxa de Xuvia e neta do duque e bispo Arximiro, Visclávara Vistraríz, no que constitúe o primeiro documento escrito da Terra de Trasancos.

Repetíndose de novo en centenares de diplomas, reiterándose en tódolos documentos da colección diplomática do Mosteiro de San Martiño de Xuvia, en moitísimos de Sobrado, de Monfero; de Caaveiro; etc. Por ilustrar o sostido nos precedentes parágrafos, nas calendas de Xuño da era 1082, correspondente esta data có día 1 do mes de xuño do ano 1044, nunha escritura de donación á monxa Godo, Fálase repetidamente de Xuvia –nunca empregandose o /b/ e, pola contra, empregandose o /v/ “Iuuia”, “Xuvia”.

Así na descrición da igrexa de Santa Mariña de Sillobre “et est inter duos flumines Eume et Iuvia subtus monte Buellio”, na memoria da morte da condesa Lupa Ruderiquiz na era de 1109 a 4 das nonas de febreitro ou a 2 dias de febreiro do ano 1071 dise “in locum Sancti Martini de Iuvia”; na carta de venda que otorgou Osorio Velasquiz xuntamente có seu fillo Paio Osoriz a favor do Almirante dos portos de Galicia o conde Don RodrigoFroiláz e a sua muller Guncian Gundisalvit dunhs quiñóns da igrexa de Santa Mariña do Vilar, menciónase que dita igrexa está “in Urbe Gallecie, Territorio Trasancos, ripa flumen Iuvie subtus castro de Villar”.

Na propia Carta de confirmación do couto de San Martiño polo fillo do emperador Fernando II, polo que confirma as donacións feitas ao priorato de Juvia polos seus avós e polo seu pai don Afonso, e asi mesmo manda que ningún nobre ni plebeio poida levar coma concubinas as servas do Mosteiro de Xuvia, dise “concedo deo et monasterio Sci. Martini de Iuvia vobis Constantino eiusden loci priori”

O número de exemplos é enorme sucedendo o mesmo xa cos documentos baixo medievais en galego e ainda modernos. Só se empeza a escribir regularmente Xuvia con o /b/ no século XVIII e por xente de fora chegada a Ferrol cos asteleiros, ou a carregos monásticos.

“JUVIA (o Rio Grande de Jubia) nace en Tafornelos ( 480m altitud NL etrs) 3kSE Somozas-Garita. Coruña separa ay[untamientos] Somozas/San Sadurniño y desemboca en los de Narón/Neda, pasa 1kS monasterio hoy parr[oquia] S. Salavador de Pedroso, bordea por el NE y NW el extenso monte (262m) del Castro de Ancos y desagua al fondo de la Ria de Ferrol al E del monasterio hoy parroquia de S.M. de Juvia (o do Couto) y por Ponte de Jubia; la antigua fábrica de Jubia estaba en la ori[lla] izq[ierda] en Neda ║ Posibl[emente] ae *įou-uįā ‘corrente, rio’, ie *iu/ieu ‘moverseo; véd Yavyā “corriente” apersa yauviya ‘canal’, npersa joy ‘corriente’, avést yaona ‘carrera, viaje, parada’; ríos: Iuv-avus/arus hoy çsalzach; con alargamiento –n- (ya en avést): ie *jou-n-o galo *jouna > super Johannan fluvium 833 hoy jon-a/en (< jon-aha ‘rio Jona’) en su desem bocadura 27kSE Zürich en ori[lla]  N Zür-See; también Jaunbach/La Jogne (afl Saane S Fribourg), La Juane, Joigne etc. Jaun pasó al romance o germano cuando galo ou (germano au) aún no había monoptongado en ō, ū; en el caso de Jona pasó después, GREU 122; suf[ijo] –uįā: visu-via> La Vezouse, afl[uente] Meruthe, POK 1134, t[ambién] r[io] Trubia 891, Cubia (Cuvia 891 por Tuñón?). […]”.

║Posibl[emente]  gent[ilicio] etrusco IUVIUS (o Iubius) Pap. Oxyr. Cf. Iuvennius XI, L. Iuenni Sabini; Iuv-entius GL 281 ║ El r[io] Juvia prob[ablemente] ya citado por Mela III 12 (CCR III 45) refiriéndose a los ártabros y a los rios Anaris (ria de Ares, r[io] Eume y Libyca (Juvia) del que Flórez (ES XV 43)  cita la variante “exit edibia” de un códice de Vosio, en la cual se basó Jacobo Gronovio para leer “Exit et Ivia” (finalmente Kiepert X atribuyó este Ivia al Eo oponiéndose manifiestamente a la situación asignada por Mela al Libyca/Ibia. Doc: iuxta fluvium Iubia 868, v IRIA – fluminis Iuvie ripa. Santi Martini de Iuvia 997 JUBIA 57.- Eume et Iuvia 1044 ib. 59; Sancti Martini de Iuvia 1076 ib 61a. – Ripa fluminis Iuvie 1095 ib 66b.-  ad flumen Iuvie … subit per Iuviam 1120 PEDR 237.- San Saturnino de Trasanchos- subtus Monte Acuto, discurrente ribulo Iuvia 1126 ib 238.- ripa fluminis Iubie… ad ilum flumen Iuvie 1216 ib 242.- mosteyro de Joyba 1300 NARON II [Pena Graña]509.- moesteŷro de San Martinno de Joýva 1399 ib 523, 524; Joyva ca 1400 ib 525.- Juiva 1402 ib 526.- S. Martino de Joiba 1555 (CEG 6, 1951, 66). La forma metatizada Joiva/ba aperece aproximadamente entre 1300 y 1600″. [Luis Monteagudo García, sub vocabulo Xuvia  in Anuario Brigantino de 1999, nº 22 ]

Ainda que poidera existir hesitación sobre a grafía Xuvia/Xubia, en virtude do exposto pensamos – decíamos o día 15 de marzo de 2001 nun informe á comisión de Goberno para remitir á comisión da ponencia do Nomenclator de Galicia (24- 11- 2000) “no seido de que no mencionado  nomenclator galego Xuvia se escriba cempre có /v/ por ser o mencionado Xuvia hidrónimo antigo”.

A comisión da ponencia do nomenclator da Xunta de Galicia finalmente aprobó a grafía Xuvia, como a ortográficamente correcta.

En este sentido devemos velar pola súa preservación, pedindo se modifique a non oficial grafia Xubia, pola oficial Xuvia, aprobada pola ponencia do nomenclator, dos carteis de Feve e da Autopísta do Atlántico

[Contin. S. Martin de Xuvia, Real de Eclesíasticos]

20 Conseda  [posb. deverbal  por Conceda, sinónimo de ‘concesión’ de ‘posesión usufructuaria ou enfitéutica de un terreo, con mostra de seseo]

23 Arteixo [de Artio “Urso”, Art-a-sius ]

33 Conso [de Canus, lat Can-ōsus > Conso]

34 Fondalados  [terreos en hondonada]

35 Seara  [senara, terra de cultivo]

35 Pexido (posb. Gentil. Pesidius)

35 A Cuca [posb. un arbusto]

36 Porco [posbl de porc- alcume “suxo”]

36 Solleira [posb. *Sōlari-aria ]

36 Ribeira

36 Resollo [ de resollar, tomar alento, prob. a parte alta dunha costa, onde persoas e animais tomaban resollo]

36 Pazo

37 Pombo

37 Goyo [= Coio, “pedra”]

37 Pedreira

38 Queteiro

39 Morteiro [de mŏrtā-rium, “morteiro” “semilleiro” porque se utilizaban recipientes de pedra como morteiros grandes]

38 Chousa das Chaves [lat. Clausa das Claves]

42 Choza [Chousa posb. lat. Clausa “terreo pechado”]

41 Dastone

71 Prado da Fonte

78 Panton

En Narón Terra de Trasancos día 5 de outubro de 2011

REAL DE LEGOS DE SAN XIAO (JULIÁN) DE NARON

• Outeiro / Chousa
• Prado
• Bodillón / Bouza
• Barreiros
• Revolta / Fonte de Sevilla / Sequeiro / Ludeiros
• —
• Chanteiro / Chouza (*Chousa)
• Fonte / Fraga
• Cova
• —
• Curros
• —
• Brozas
• Thaca / Maro
• Pazo / Pardiñeira
• —
• Gándara
• Tremada / Castro / Budial
• Roque / Ciprián
• —
• Pio do Mato (Mato = Oso) / Paso
• Pazo (z/s, seseo)

 

28       Tomada

• Fucal / Vilar / Cortiña
•  Boide / Veiga / Casano / Cruz
• Moles
• Corgo / Pereiro / Soutullo
• Foro / Fartaña [*Sartaña]
• Franco / Sitio da Iglesia
• Fabelle / Tarreone / Meñeiro /
• —
•   Muiño / Quintá
•  Fabelle
•  Prados
•  —
•   —
•      —
•  Sitio dos Olmos
• Crobas (= Grovas, “Minas de ouro”)
• Os Bicás (= Vicás)
• Ortiña / Pedregal /Sitio das Pedras
• —
• —-
• —
• Zapateiro / Sitio do Espiño
• —
• Burreiros
• Barbeito
• Pola
• —
• *Bembieiro / Freiro
• Lelous
• Sitio de Paso
• Cavana / Puoca
• Berruga
• Bazcon  [*Barcón]
• Armada / Carneiro [Carneiro, Carracedo, Carnoedo, airl. Cairn, “pedra” é  amilladoiro relacionado có camiño de Santo Andrés de Teixido, perto do Chalet de Cabezas]
• —
• Fartaña [*Sartaña]
• —
• Terrea
• Ferreira
• —
• Corrucheiro
• Porgordo [Pozo Gordo]
• Narangeira / Bieiteiro
• —
• *Carrunezio
• —
• Leixa
• Bicuda
• Dotelle

105  Punto

113  Boiaás

125 San Roque

131 Pena Parda

133 Paredes

134  —

135 Regueiro

137 Arsega

139 San Clemente [San Clemenzo]

143 Monte

154 Bicoito

155 Pichoca

173 Burgas

175 Rio do Covo

176 —

177 Agras

189 Brosas

196 Esturado

199 Allos

202 Torre

205 Nogueira / Ralloas

216 Godo

217 Paia

223 Do Bas

224 Areosa

227 Gadoy

229 Moles

233 Caval

235 Freixo

237 Forgas

245 Biscoito

247 Bidal

255 Bimbieiro

258 Bodial

262 Casa Grande

266 Aturador

270 Boruz

273 Beque

274 Vizcoito

291 Sapin

295 Rata

301 Boltas (Voltas)

311 Lama

312 Souto

323 Do Souto

401 Do Talle

403 Beque

405 Cardo

384 Rigueiro

375 Busallobre 

422 Bosteiral

423 Moles

459 Leira

465 Pintiña

477 Talle

 

LIBRO DE SAN XIAO [SAN JULIAN R. ECLESIÁSTICOS?]

• Espin
• —
• Forjas
• Maria
• Parain

15        Estel

32       García López

33       Godr

39       Mariña

/Fin de San Xiao de Narón

REAL DE LEIGOS DE SAN MATEO DE TRASANCOS

 

• Pena Torca
• Fornos
• Cazeado
• Agrela
• Chousa
• Sequeiro
• Lugar da Fonte
• Fontenla
• Codesal
• Chousón
• Leirón
• Pereira
• Fraga da Pereira
• Casa Vella
• Trabello
• Seio
• Pilde
• Vilar
• Traleira
• Pallosa
• Casal
• Revolta
• Correira
• Fafe

• Sitio da Fe// Sobre a Leira
• Festal// Loureiro
• Curro
• —
• Pastorizas
• Seijo
• —
• —
• —
• —
• —
• Cortiña
• —
• —
• Gaiva // Tarreo
• —
• Chousa Pequena
• —
• Barcia
• Barrosa // Civela
• Barreira // Tonua
• Signo
• Leixa
• —
• Rata // Caneiros
• Quintá
• Lugar do Mercader
• —
• —
• —
• Grela
• —
• Beque
• Viñas
• —
• Tras do Corgo
• Penecha
• Gabian
• Noelle
• —
• Besbasante
• —
• —
• —
• —
• —
• —
• —
• —
• Fernánpas
• —
• —
• —
• —
• —
• —
• Pallota
• —
• —
• —
• Cara
• Casa Vella
• Vireiños // Leirón
• —
• Vacariza
• —
• —
• Leixas // So a Cara // Valado
• Pena Fondeada
• —
• —
• —
• —
• Fornas
• Acordado
• A Oxela // Aoro
• Dumina
• Sernada
• —
• —
• —
• Seifeda
• —
• —
• Trareso // Antigo
• —
• —
• —
• —
• —
• —
• —
• Lubinos
• —
• —
• —
• Corral Vello
• —
• Muiño
• —
• Cascualla
• Pereiras
• Calliqueiras
• —
• Utiño
• —
• —
• Alfergo
• —
• Tarreo da Croa
• Cuariña
• —
• Terreo da Aroa
• —
• Pozo Mariño
• —
• Bimial
• —
• Caguigeiro
• Sucuños
• Fraguña // Riva do Rio
• —
• Andela
• —
• Codesaliño
• —
• —
• —
• —
• —
• —
• Chousa Feroz
• —
• —
• Rega
• Tellado
• Camallona
• —
• —
• Barallobre
• —
• Catabois
• —
• Junto a la Iglesia
• Cadaval
• Terrea
• —
• —
• —
• —
• —
• —
• Tras a Figueira
• —
• —
• —
• —
• —
• —
• Monte das Vestas [Bestas]
• —
• Terzas
• —
• Despedenal // Cartelas // Leirón// Barria
• —
• —
• —
• —
• —
• —
• —
• —
• —
• Barria
• —
• —
• —
• —
• —
• —
• Sitio da Pena
• —
• —
• —
• —
• —
• —
• —
• —
• Tonua // Abruñeiros
• —
• Telleira
• —
• —
• —
• —
• Carabuchal
• —
• —
• SoCastiñeiro
• Serfeda
• Pajarón
• Carabuchal
• Treuma
• —
• —
• Barrueco
• —
• —
• —
• —
• —
• —
• —
• —
• —
• —
• —
• —
• —
• Pilleiro
• —
• Junto o Muiño
• —
• —
• —
• —
• —
• Carvallal
• —
• Chancha
• —
• —
• —
• —
• —
• —
• —
• —
• —-
• —
• —
• —
• —
• —
• —
• Rega
• —
• Campo
• —
• —
• —
• —
• —
• —
• —
• Traveso
• —
• —
• —
• —
• —
• Farza
• Coto
• —
• —
• Eltaruna
• —
• —
• —
• —
• —
• —
• Casau
• —
• —
• —
• —
• —
• —
• —
• Leira Longa
• Agrelongo
• Chousa de Abru
• —
• —
• Calloqueira
• —
• —
• —
• —
• —
• —
• —
• —
• —
• Granja
• —
• Cotodoris
• Gamián
• —
• —
• —
• —
• —
• —
• —
• —
• —
• —
• —
• —
• —
• —
• —
• —
• Falleira
• —
• Cagigeiros
• —
• —
• —
• —
• —
• —
• —
• —
• —
• —
• —
• —
• Terdazas
• —
• —
• —
• —
• —
• —
• —
• Corripa
• —
• —
• —
• Ria do *Rio [*Vio]
• —
• —
• —
• —
• Barria
• Fomba
• —
• —
• —
• —
• —
• Curro
• —
• —
• —
• —
• Camallona
• —
• —
• —
• Pena do Ma[r]co
• —
• —
• Reguela
• Rojida
• —
• —
• —
• —
• —
• —
• Noelle
• Lahaor // Cai

 

 

 

SAN MATEO DE TRASANCOS REAL DE LEGOS (2)

• Urtecade
• Enteumeuma
• Treumas
• Carruallal *
• Rugiela
• —
• Pastoriza
• —
• —
• —
• —
• Gilfeora
• Cara Buchal [Carabuchal]
• —
• Coruña // Tras dos Feijos
• —
• Castilleiro // Carrelas
• —
• —
• —
• —
• —
• Carrualio
• —
• Loureiro
• Fochorogue
• Codo
• Caneiro
• Casa
• Corrinas [*Corripas]
• Carreira
• —
• Grelas
• —
• —
• —
• —
• —
• —
• Bafreira
• —
• —
• —
• —
• Revolta do Castro
• —
• —
• —
• Preseiro
• Coruñas
• —
• —
• —
• —
• —
• —
• —
• Priol

 

[ITEM – 5 SAN MATEO DE TRASANCOS]

 

• Beque da Naranxeira
• Curido // Carballal
• Beque da Pichoca
• —
• Nelle
• Fonte de Nelle //  *Jutao [Fontao?]
• Festal
• —
• —
• —
• —
• —
• Cochal
• —
• Boedo
• Bigres [*Bigoes]
• —
• Penela // Basillón // Séptimas
• —
• —
• Murado
• —
• Pichoca
• —
• Tra[l]o Balado [Trás o Balado]
• Mar
• —
• —
• —
• —
• Grado
• Mariñeira // Arnenes
• —
• —
• —
• —
• —
• Ferrucente
• Mata
• Pozo Vello
• Revoltilla
• —
• —
• —
• —
• —
• Borrallada
• —
• Pajarón / Pazo
• Carolo / Carballo
• —
• —
• Marca
• —

• Acaroado
• Burrirón
• —
• Tienta
• Cardoi
• Petiosa
• Pureltiña
• —
• —
• Venfillos
• —
• —
• —
• —
• Embras
• —
• —
• —
• Pedreiros
• —
• Carballosa
• Apellas
• Certina (*Cortina)
• —
• Lugar do Arias de Pedreira
• Lañade
• Fresto
• —
• Ferrai
• —
• —
• Salgeiro
• Carzo (*Corzo?)
• Pergoido
• Lostio
• Carelle
• Chousa da Iglesia

 

SAN MATEO DE TRASANCOS [P -8-5]

 

 

• Coras
• Salgeiriño
• —
• —
• —
• Campanerio

 

FIN SAN MATEO DE TRASANCOS.

 

 

SANTA MARIA MAIOR DE O VAL REAL DE LEIGOS I (1-409)

 

• —
• —
• Sitio da Raíz
• —
• Cortiña
• —
• Sequeiro
• —
• Vidueiro / Mora
• —
• Sitio do Curro
• —
• Sufonte / Chousa Pequena
• —
• —
• —
• —
• Cadaval / Casalillo / Corte Grande
• Arcosa
• Pelellón / Casal
• Lega / Cabada
• Fornosca / Mota
• Insina [Encina? por Carballo?] / Castiñeira
• Sitio da Bolta
• —
• Curra / Fontes
• —
• Abelleira
• Pidin / Prado Vello
• —
• Medo
• Bila Diego / Morfroi
• Casaliño
• —
• —
• Pedreira
• Cerdido
• Cha
• —
• Velleiro
• —
• —
• —
• Corval
• —
• —
• Agua Luz
• —
• —
• Vila Uje
• Cruz Dada
• Gerral / Cameleiro
• Vila Cornelle / Revolto
• Vila cage / Vila Uje
• Tras el Camino / Agra mallor
• —
• —
• —
• Piñabedo
• Cobelo
• —
• Revas
• —
• Golpeiras
• Monte de Gradón / Monte do Casal
• Bouzoa / Outeiros
• —
• —
• —
• Campos
• Cerdeiras
• —
• —
• —
• Mato darriba
• Cucheiro / Lama Boa
• —
• —
• Merlán
• Coto Grande
• —
• *Bio oroi.
• Casón
• —
• —
• Prado do Bio
• —
• Vila Urfe / Brajes
• —
• —
• Sitio do Cal / Sitio da Igrexa
• Cheira
• Listido
• —
• —
• Naveira / Campo das Naveiras / Granoeira
• Carvallo Grande
• Campo do Val / Ferreira
• Regueira

135     Casa Nova

142     Castro

• *Des Rueiros
• —
• Carro
• —
• —
• Cruceiro
• Boz de Quintá
• Maria Malla
• —
• Rigueira
• Riaroz
• Casa Val
• —
• *S. *Utaterita
• —
• —
• Voucellas
• Arrima
• —
• Sirras
• Novás
• —
• Balledas
• Sistado
• Trasobalado
• —
• Solteiros
• —
• Rebolbo
• —
• Carballede
• —
• Sitio do Padre
• Piñeiro
• —
• —
• Agrosa
• Navas

 

• Filgueira /Mariña

 

• Chá Pequena
• —
• Sitio da Costa
• Lamigueiro
• Ameijeira
• Monfrois
• —
• —
• Vorgas
• Vidin
• —
• Cortella
• Consumillas
• Roivas
• —
• Cururo
• —
• Penelas
• Corgas
• Cotosendes
• —
• Poura Vila
• Sitio da Eira
• —
• Sitio da Festa
• —
• *Deso Fuentes
• Rey Gonzalbes
• Agro do Rio
• *Souto de Vilar
• Entre as Fontes
• Fogo
• —
• Carisa
• —
• Vila Fores
• So a Horta

404 Dreira

409  *Branvo

 

REAL DE LEGOS SANTA MARIA MAIOR DO VAL (2)

 

• Santa *Marita [Marta]
• Do Forno
• Firrusente [Ferrucente]
• Penica / So a Iglesia
• Chancela
• Calzada
• —
• —
• —
• Arboaxo
• Alburamendez / Sitio dos Condes
• Carballedas / *Rey Jual / Fonte da Pia
• Villaresa

21   Piñeiro do Medio

22   —

23   —

24   Santa Margarida

25   Lama Boa

27   *Ficitra

30   Brago

36   Da Costa

39   Agro Longo

40   Olmos

41   Tras os Camiños

44   Montados

45   Sufonte

46   Insua dabaijo

47   Beque do Rey González / Cortina do Vilar

49   Ferreiro das Fontes / *Beques dos Arboares

52   Fornouca

53   Frabadalla

57   Dacalla

59  *Cabalecio

61   Fonte da [H]orta

62   **Atarios

65    Larralla

71   *Vilares a Fonda Pan

76   Camiños

77   Brafes

81   Marco

87   Cortes

88   Rio de Cortes

89   Prado do Souto

90   *Serdia

 

REAL DE LEGOS SANTA MARIA MAIOR DO VAL (3)

418  *Bardós / Coto da Armada

• Sufontes
• Abelleiro
• —
• Ponte no Val
• Campanario / Peirón
• Lamigeiro
• Payo
• *Luberro
• —
• —
• —
• —
• —
• Anellas / *Fiertal
• —
• Lagoa / Carnerolin
• —
• —
• Subreiro / *Lira
• Estajaos
• —
• —
• Sucasal
• *Dislegueira
• Zamoranos
• Tiesta
• —
• —
• Peroleta
• Vilaresa
• —
• —
• Lamatreumas
• Cortiña de Vila Urfe
• Jargas
• —
• —
• Carafias
• Areosa
• —
• —
• Barbeito
• —
• —
• Sonareta
• —
• Sobre a Eira
• Frai Batalla / Balita
• Darrais
• —
• * Bio do Bego [Rio do Rego]
• —
• —
• Gosende
• **Frego Uturado [?]
• —
• —
• —
• Estofas
• Sitio de Nino
• Cova
• Berlosada
• Calón
• —
• Vidueira
• Peirón
• —
• —
• *Alizar
• —
• Polo Méndez
• –
• Corgas
• Esqueiro
• Eracela
• Oada
• Freijo
• Pilleiro
• —
• Monte da Fraga Darriva
• —
• —
• Arca
• *Dore
• Pedreira de abaixo
• Balados
• Terreo de Dustias
• *Sois
• Canaveiras

551  Meirointe

556  Zaralla

557  Rio de Cortes

560  Casano

561  *Clamal

565   *Tertedas

566   Cornido

571  Beque do Rio

583   Pradelo

585   Riazoi

596  **Berdeyode

599  Mauriñas

600  Bastidos

607  Bibazos

616  Trasin

639  *Cuarias

666  So a Leida da Baixo

624  Cornide

626 *Pradero

627 *Lausido

640   Bechesco

676   Pomar

677   Cuariñas

679   Becota [Bicota]

682  *Oranaoa / Trado Pazo

685  Canis

686  Seco

687  Volote

708  Cortiña da Dentro

709  Feijo de Miguel / Brego / Monte Pequena

714  Savadelle

722  Ynsúa Redonda

697  Bega  [Bica]

699   Pedreira da Baixo

703   Xestas

704   Carballidas

725   Breral

728  Castiñeira

732  Agro do Río

734  Riazoi

735  Segade / *Reigoneales / Monfrois

740  Seve da Vara

760  *Tesgeiro

761  Fontego

768  *Saoade

775  *Castiñeiro

785  *Revoetada [Revoltada?]

808   Dendedo

821  Sitio do Campo

831  Cobajes

835  Cima da Vila

847  Ruivas

855 **Cibrai Terra

872  *Merfenete

874   Mioño

894   Poleira

905   Corda

915   Casolo

923   Lavandeira

925   Velouzada

931   Varallas

935   Pitiscal

943   Calzada

947   Lagoa da Fonte

941   Golpelleira

943   Pajarón

957   Barbás

959   Listigoeira

965   Ralo

973   Cantumbal

977   Mato da Riva

983    Luveiro

987    Mariadone

997    Caida

1001  Fornoica

1011  Morta da Casa

1013  Mainzal

1017  Soapequeno

1022  Lanaboa

1026  LeiradoPorto

1036  Frandeiras

1037  Gosendes

1038  Piñeiros

1041  Desnedaria

1042  Pena Corados

1043  Mourin

1045  Pomar de Muro

1053   Niño

1061   Bego de Aguas

1062  Caviza

1066  Cruceiro

1068   Feitores

1071   Lugar do Piñeiro

1072   Valeiros

1073   Correlo

1074   Campo

1087   Pedia de *Inia [Iria]

1095   Regueiro de Moas

1098   Bois

1113   Pedra da Eira

1119   Benao

1126  Campo da Cruz

1128   Sagade

1128   Coto de Modia

1129   Fornouca

1130   Zobre [= Ciobre]

1134   Presa

1137   De Camino

1134   Tarreo do Solar

1146   Foxo

1151   Caliada

1156   Sonbez

1157   Pereira

1163   Rio Rodriguez

1168   Sitio da Criz

1180   Cera

1183   Bazoa

1192   Pazos

1204   Belleiro

1213   Carbado

1216   Granoeira

1227   Felxara

1242   Gosendas

1250   María Santa

1251  Granoeira

1262  Sagade

1263 Deniaria

1276  Amido

1281  Penelos

1312 *Faso Daita

1318 Purlego

1326  Perdiosello [Pedroselo?]

1329 Cania

1335 Agualuz

 

 

Fin toponimia CME de OVal

—-

En Narón Terra de trasancos martes 22 novembro de 2011-11-22

Asdo Andrés Pena Graña

Tecnico en Historia, Arqueoloxía e Arquivos.

—

[2ª PARTE]

—-

REAL DE LEGOS DE SAN SALVADOR DE PEDROSO [ 988]

 

1 Castro da Hermida

1 O Pozo

2 A Ribeira

2 Codesal

2 de Leal

2 A Veiga

3 O Revolto

3 A Hermida

4 O Castro

4 Naveiras

6 Riquián

7 Casavella

8 Yrexe ?

9 Pereira

9 Xuncal

9 Rega

11 Xestal; Cales; Campo

12 Riquian

14 Fradelo “marco menor” cf. frade da Praza Quintana que proxecta o cilindro   terminado en punta que capta la toma de terra do pararaios.

14 Corredoira

14 Ramallal

14 Sauto (cf. Lodairo) [psb celt santo-on-.

15 Cotelo do Medio [Arca de Nelle CDP n2, ACM A8. Mirogoo/Mirágono/ Mirogono/]

17 Meizoso [pos. celt. rel. *medu ou *meido]

17 Quitin

18 Noniña

18 Sauto Novo

19 Couto

19 Cavazal [kaabzal CDP n2 ACM, A8, p 237] [pos. celt. rel * caua/o OIr. cúa, W cau ‘creux’]

 

19 Rio do Couto

20 Cubelas

20 Pedregal

21 Leira Grande [ celt. *lāro]; Bouzello[ si celt. cf. bo(u) “vaca” + suf lat.]; Tennencia; Centeiro

23 Cotelo de arriba

25 Mosteiro

25 Vegel [prob. Apelativo]

25 So a Casa

26 Pradelo

26 Catasol

27 Pombiña

27 Candame [celt. cant/d]

29 Eirado

29 Pereiruga [Fonte de Talle; Ansellede, Ansedelli CDP n 4];

31 Ánimas

32 Rabascos [posb celt. elemento raua]

32 Cruzeiro; Cortiñas

35 Soilán; Graña  [obscuro pos. celt. elemento soio/a]

36 Seixo

38 Cobas de Romás; Rega de Soaveiga veiga posb. celt  ueica; uei; Sutina [posb. celt. su; Colmeas [CDP nº 4]

40 So a Hermida; Revolta [os muros do castro da Ermida]

41 Cotelo

45 Salgueiro

46 A rega do rio do Couto

45 Sobre Camiño

49 Rio da Vila

51 Golpilleira [psb lat. vulpellaria sitio de golpes ou raposos]

53 Espiño

55 So Camiño [posb celt. camanon]

57 Cerdeiras (M. T. V p 988) Cerdeira

59 Raveiras [Labradío, pos. celt. elem. En –rauo/a]; Pouso

61 Muiño Queimado; Cerdeira Brava; Pena Mirógono  pos. cel miro; Caabazal (CDP nº 4)

63 Bacariza [posb. cel. baga-]

64 Veque [Beque]

65 Gandarón [psb celt canto-/gando-]

65 Xeltal de Pradelo ?

66 Cortiña de Casanova; Casal da Pedra; Casal da Graña

67 Darrega; Rigueiro; Pereira ; Campizeiro

71 [Lugar de] Santá; Pampizeiro;

72 Santa Á [Ana] “ ferrado de hortaliza al sitio de santa á de 1ª calidad [CE Pedr. 72ª] [contar a historia da Santa Ana galega]

74 Loureiros

76 Cotelo de abaijo

79 Carballo

80 Leira Longa; Varreiras [Barreiras psb. celt *Barr]

83 sitio das] Congostras (monte bajo de segunda calidad) psb celt cf, kongoustos

84 [Sitio da] Millas / Arca de Savin/ Leira grande [psb celt *[p]laria

85 [Sitio de fontana] “souto de terceira calidade”

87 [Sitio de ] Fajín [pronº Faxín,  “sitio de faxin” 107ª

91 Naveiras

92 Gaiba

93 [Sitio] da Lameira [psb celt. lama-‘mud’]

97 Portela

102 Cagallosas

102 Lamas

102 Pozo Bello [Vello]103 Rega do Couto [rev.]

104 Baixo da Hermida/ Fonte da Hermida

105 [arroio [psb. cel. arrugio- arrugia- de ] Currugeda [pronº Curruxeda; pos. cel. carruca-]

107 [Sitio do] Pelamio

108 Cortiña [ posb. celt. corto– aIrl. Gor]

111 Santá [ ao NE de Doso]/ Yvas, Ivás (Santá)

114 Casal da Cerdeira Brava

115 Rega do Requeixo

116 Rega /Golpilleira/ Costeira

119 Nobás /Casabella

120 Candame [ posb. cel. cand]

123 Sitio de Maial [de 1ª calidade]

121 Rega do Couto

123 Porto dos Carros [se fala de 5 ferrados de sementadura de promeira calidade cerdeiras NW de Doso al sitio de Porto dos Carros cf. “Porto dos Carrás” Cerdeiras SW de Pedroso//; Fontana, seguramente Fontá –tá

125 Casobello

126 Pielas [ponte de Pielas] [si ‘p’ celt. cf IE *kwek- ‘distante’IEW:640’]; Ponela [>Pontela]

127 Paradelo; Pradelo

129 Budue(i)ro  [psb. celt. bitu-]

130 Casal da Costeira

121 A Eira

132 Fonte; Caldebozán

133 Peruxal do castro [Pe[d]ruxal do castro “canteira de onde se estraia a pedra” cf. Castro da Pedreira >Pereira; e Castro do Pedreiro> Pereiro

137 Barreiras

138 Pelamio

139 Codesal [posb. celt. con- druses]

146 Nobás [Novás]

153 Latnore?

154 Bacariza

155 Arroyo de Pradelos

157 Pallota

158 Pereiruga [ pos. de Pedreiruca]

160 Arroyo de Riquián

161 Costeira

165 Zernadela

166 Fonteboa  [Fonte Boy]

167 Rega das Cerdeiras; [Agua de Cerdeiras]

170 Leira Longa

178 Tarreo da Aira

195 Regoa das quenturas

196 Congostras

205 Cabela

206 Poso

208 Pereiras

219 Cameleiro

220 Castros de Pereiruga [Castro da Cibdade]

220 Costa da Area; Casal da Ribeira; Montes de so a Chousa e Monte da Pena; Budueiro; Rego de Angueiro; Montes de Bazón; Montes de Budueiro

221 Painzás, Sobre a Agra;

222 Rio de Angueiro; Lurada; Devesa de Su Magestad; Casal de Cernadela

261 Sobre a Torre

262 Corral

279 Leira [ie *plaria, celt. laria] Longa; Silveira; Porta de adentro

285 Varengas? de Arriba

298 Varengas de Abajo

296 Casal de Pereiruga

308 Cacheiro

312 Cira

313 Bazón; Revolta de abaijo

315 Casal do Loureiro

316 Quarto

317 Arroio de Pradelo

226 Regueiro

330 Gándara; Gandarón

345 Soutiño

349 Castiñeiras

378 Espiño

382 Angueiro; Cales

394 Sobre Corredoira

399 Caldabalsa

407 Vasbascos

409 Xarampio

429 Varengas de abaijo

430 O Cal

441 So a iglesia

447 Buleiro [Bileiro]

456 Retorta

467 Pedregal do Muiño

468 Costeiras

469 Pena Blanca

449 Soilán de Arriba

506 Piñeiros [Pinneiros (CDP n 24); Pynedo de Pddroso cdp 262]; agro do Home Morto [cdp 24)

525 Huias

529 Zenteira

534 Vegado

543 Anella [Anela]

555 Arroyo de Peruxal

589 Rega do Pereiro

595 Pernas

613 Folocheiro

614 Reventón

 

Fin de Pedroso

 

INCIPIT LIBRO DEL VECIDARIO Y PERSONAL DE LEGOS DE SAN LOURENZO DE DOSO

 

001 Costa; Tortos; Testal

002 Presa; Tras dos Canos ; Cortiña;

003 Campo de Aba[i]jo; Cavadiño

004 Pielas; Taboada; Puente de Pielas

005 Gaiba

005 Pena do celt. penna- “cabeza, cabeza de pedra, pena” (Moralejo)

006 Calvos Villates

009 Muiños; Pereira; Lamelas [celt lama– “lama”, “terra plana?” OIr lám “hand”]

010 Lauridal [celt *Laurita pos terreo encharcado”], siruiceria; Piago da Ponte; Sirviceria [lat. servicialia], Piago da Ponte; Piaga; Piago [lat. pielagum]

011 Soutiño [lat. saltum]; Avia [ hidrónimo do celta antigo común (Tovar Tarraconensis, 326; Garcia Alonso Ptolomeo, 260-61); Lavandeiras; Codesal; Codesales

017 Vidueiros

020 Chao de Doso; Lamela

021 Palamios [Pelamios]; Calbos [Calvos]; Loureda;

025 Porto do Rio

026 Sirviseria [Servicialia]; Patas

27 Santa á [Santá, Santa Ana]

30 Espiñeira; Ribeira

31 Casa noba [Casa Nova; Casanova]; Souto

35 Ponte de doso

37 Rega

37 Presa [Presa Feliz?]

39 Folia; Agrobó

40 Pedreira

44 Xestal

52 Cal

57 Casal

60 Bustelo

63 Erixil; Vista Alegre

64 Cabrita; Rio Bustela; Bouza Redonda; Pemio;

65 Esairial

66 Pelaimos

72 Casa Noba [Nova] de Abaixo

73 Casa Noba [Nova] de Arriba

77 Lavandeira

82 Soo Comario

86 Casal Cargado

88 Campo de Aba[i]jo; Casa Noba

91 Cabos Cargados

93 Carballo; So a Fraga

94 Hortas

95 Carballo Furadoç

 

98 Sobre la Iglesia

99 Loureda

101 Paredes

108 Verdascal

109 Viera, Reconco

114 Amgeiro

128 Cotelo

140 Perdon [Pedrón] da Gaiba

147 Cortiña de abajo

198 Punxal

153 Ponte

156 Predeiros [metatesis por Pedreiros]

1 Cocheiros, 1

194 Cruz

104 Cavadiño

001 Yglesia, Yglesario

005 Ve[i]ga

009 Aira

011 Liñares [armada de Liñares]

015 Varreiras [Barreiras]

— ;Mons Acutus [Monteagudo CDP n2 ACM 8

 

— Mestas de Asperancia [Esperón?] CDP n2 ACM 8

 

— Fonte Gavan CDP n2 ACM 8

 

—Carballo de Edratil CDP n2 ACM 8

 

—Portum Lucis “Porto de Luz CDP n2 ACM 8

/Fin de Doso

 

SAN VICENTE DE PLACENTE

 

01 Vaamil

02 Cruz

03 So Cano; Donxia?

07 Carballosa; O Mago; O Camiño

08  [Delante la puerta] [Diante da Porta]; [Tras de la Casa] [Tras da Casa]

09 Castelo

10 Bermú

11 Roycheiros; Farmariz

13 Momdrega; Os Vilares;

17 Xabrueira

18 Cortina de Tras da Casa, O Ferreiro; Rega Pequena

19 Pradeira

21 Castro; So Vilar

23 Orras

27 O Souto; Leira

29 Xalaveira; Fabas?; Porto do Masto

30 Lourido; Souto Frío, Xabroeiras,

31 Grañal,

33 Beque da Urea ?, Eiras

34a Bustos. De ide. *gw evolución a b. En ide. Gwou-, “boi” >irl. bó, lat. bōs, βους, ind. ant. gáuh, inglés cow, al kuh. Bustos [como en Botorrita Boustom] sería pois [‘no para todos’ –sinala Moralejo- a quen seguimos] a *gwou-stH2 “lugar para vacas”, cf. ind. ant. Góstha

34b So a Igrexa; Saiña; Lamela; Prado Pequeño

35 Cabezas [cf. CDP Caabazal], Cova dos Calvos; Calvos de Arriba; Formigas

36 Castros; Pena

37 Viñas

39 Placente; Ribeira

40 Punta; Veigas

41 Chousa; So a Casa; Castiñeira

42 Valado; Porto do rio do Mato

43 So Samil; Formaríz; Beque de So Vilar

44 Bouzoa; Roucheiros Grandes; Pena Grande; Carril do Castro

45 Pena do Bogo; Mondrega

46 Pena Blanca; Cortiña de Placente

47 Bermú de Arriba; Bermú de Abaijo

49 Rega da Lamela

50 Canta a Rá; Seara; Seara de Abaijo

57 Nogueiras

59 Ayra

60 Figueira

62 Soutiño; Roucheiros Pequenos; Mazá

64 Xermal; Leira dos Cregos; Fonte Sega; Sobre a Leira; Tras da Leira; Fonte Linda; Farraque

67 Pedregal; Tarreo da Fonte

68 Somuzo; Pedreira; Bouzo

69 Carballos; Zernal; Mara

71 Aneiro

[AD CONTINUANDUM]

..]

Importantes datos aplicables [ut supra] á toponímia galega [a engadir en Sedes] extraídos do desciframento do tartésico (= Celta Antigo común)

AMOURA omuŕika*[ om4R6k*[ [J.16.2] < *u(p)omorik_ ‘the under-sea

world’, cf. Gaulish Aremorica ‘the land by the sea’, Welsh arfor-dir ‘coast’. Polo tanto en “Montiños da Moura” non é A Moura, é Amoura: o ser, sobrenatural  do outro mundo do Alén

niiraboo […] ‘belonging to the Neri’, dative plural, cf. Welsh

ner  ‘lord’, Indo-European *hanér- ‘man’. Note also nira-kaaltee ? ‘for the

Nerian Celt’ (Mesas do Castelinho). Relacionado co noso toponimo Narón.

LAGOELA

lokoon – Laco, Lacuna; Lago, lagoa e derivados, lagoela, etc.]    [….], also lokoon [J.57.1], ‘grave, funerary monument’, cf. Cisalpine lokan ‘grave’ (Todi): Indo-European _*legh- ‘lie down’. Alternatively, lokoon could mean ‘oath’, cf. Old Irish lugae (Jordán 2006), or ‘Lugus’ as an accusative singular corresponding to lokooboo.
Nota:
Avoz atópase en case tódolos diplomas galegos que conteñen deslindes polo que, como dixemos en 1991 (Narón un Concello con Historia de Seu VI), non ten nada de particular que a primeira vez que apareza esta denominación nun documento Galego suceda no primeiro deles, o máis antigo que existe en España, o diploma SILONIS REGIS ( sub die X kalendas septemberes Era DCCCXIIIª, 23 de Agosto do ano 775 ) polo que o rei Silo dona a varios relixosos entre os ríos Iube e o Masma, e máis concretamente entre o río Alesancia e o Mera, no lugar de Lucis, un Celeiro, hoxe Celeiro de Mariñaos: LIB- 055 “ […] Ut darem eis locum orationi in cellario nostro qui est inter Iube et Masona, inter ribulum Alesancia et Mera, locum que dicitur Lucis determinatum de ipsa villa ubi ipse noster mellarius avitabit Espasandus, et per illum pelagum nigrum, et iusta montem que dicitur Farum, et per illas sasas alvas et per illa lacuna usque in alia lacuna, et usque ad petra ficta et per illa lagenam [Se non o estorbara a precisión matemática das cartas de deslindes no hidrotropismo de tanto lago poderían, en boa hidrognósia escoliastas de Villar, decreta-la hidrogoxía última para tanta lacuna e lagena da diplomática galega] et per ipsum villare que dicitur Desiderii et per illum arogium que dicitur Alesantiam et per alia pedra ficta qui stat im montem super Tabulata per ipsa strata qui esclude terminum usque in loco que dicitur Arcas, et arrogio que dicitur Comasio, cum omnen exitu et regreso suo, castros duos […]” (Manuel Cecilio Díaz y Díaz 1974 pp. 212- 13.).

[En 1987, con el grupo de Arqueología da Terra de Trasancos nos dedicamos a recorrer estos límites y a reconocer este inmobiliario arqueologico institucional demarcatorio. Estos papeles los hemos publicado, siempre en gallego, en los trabajos de historia local de Narón – como decia un escritor ruso, si quieres ser universal escribe sobre tu pueblo.. a paso a traducir, ojo es paráfrasis, el texto anterior”

para darle un lugar de oración en nuestro Celeiro [hoy es el Celeiro de Mariñaos, en A Mariña (los Namarini) lucense] que esta entre el [rio] Jube y el [rio] Masma, entre el [rio] Alesancia y el [rio] Mera en el lugar que se llama luces, y se determina [limita con] de la villa donde vivia nuestro meleiro [apicultor] Espasante [hoy lugar de Espasante] y por el PIAGO [Piélago] NEGRO [son charcas o pantanos míticos, pozas que comunican con O Alén o Sid, y sus seres míticos, todas las parroquias gallegas que se precien algo tienen aún hoy uno, se les conoce como ‘o pozo sin fondo’ y son muy temidos por que en ellos desaparecen personas, carros y ganado] hasta el monte que dicen de Faro [estos fachos, eran de leña y se usaban para vigilar el mar y avisar de peligros de invasiones piráticas como las de los normandos y otros] y por los Seixos Blancos [el cuarzo blanco,visible hasta en la noche cerrada se usa mucho para demarcar, aún hoy cuando una carretera toca uno de estos cuarzos, el marco se coloca en un lateral bien visible y sigue cumpliendo su función] y por la mámoa [violada, con lacus o agujero de violación. En el texto reproducía una imagen con un mapa de un couto jurisdiccional, donde se reproducen estas lagoas o mámoas demarcatorias con forma de volcán, como pequeños Vesuvios] hasta otra mámoa y hasta una piedrafita [pos. un menhir. Cerca de Padrón (A Coruña) fueron epigrafiados con inscripciones de término en el siglo XII algunos de estos menhires, ya de por sí demarcatorios desde tiempo inmemorial]y por la Mámoa y por el villar que llaman de Desiderio y por el arroyo que dicen de Alesanza y por otra piedrafita en el monte que está sobre Taboada y por el camino que separa el termino hasta llegar a un lugar que llaman Arcas [las arcas son unas mámoas del bronce inicial], y hasta el arroyo llamado Comasio, con todas sus salidas y giro y dos castros […] .
LIB- 056 do mesmo modo nunha carta do 982, de Celanova,

“[…] quomodo dividet cum villa Sancta Columba, Ermigildi et Atanes et transit Limia ad Patrono intra Mogaynes et Sancta Columba et feret in arca tras limia ad casam de Domno et per suis terminis ubi inveneritis lacos anticos et mamolas . Uno laco qui est tras Limia unde venit liniolo qui transit per Limia et venit inter Sancto Martino de Calidas et feret in cima de villa ad alio laco maior per suo liniolo ubi iacet efigiem hominis esculpta in petra ( a primeira noticia dun grande túmulo da Idade de Ferro coa estatua do guerreiro sobre el ) que testificat de laco in laco et inde per suos moliones firmissimos ad arca maior ad castro de Vemes et sic tornat per allios molliones et feret in fontem de mulieres deinde postea Mineo rio inter Villarino et Monte longo per ubi fortissimi divisimos cum ipsos domnos iam prefactos in illorum grande concilio sub unos? andantes, et omnia bene considerantes atque certius dividentes et omnia firmissime permanentem statuentes devenimus ad arcas maiores de Sancta Eolalia inde primitur inquoavimus. Notum die ipsas kalendas octobris discurrentes tunc era XXª post Mª […] ” (In Antonio López Ferreiro 1899 apén. Pp 184. Tomo II) LIB-057

Como se divide con la villa de Santa Comba, la de Hermigildo y la de Atáns, y cruza el [río] limia hacia Padron [aumentativo de petra], entre Mougá y Santa Comba y va a dar a la arca (cista) de tras de Limia a la casa de Dono y por sus terminos por donde encontrareis túmulos antiguos (lacos anticos, mámoas con su crater, producto de una antigua violación) y mámoas [con forma de mámula, tetilla, aún sin violar]. Un laco [túmulo violado] que está tras la Limia por donde pasa la linea divisoria que pasa por Limia y viene entre San Martiño de Caldas, y va a dar a Cimadevilla hacia otro túmulo  [con su agujero de violación] mayor por su linea divisoria [ por] donde está la efigie de un hombre esculpida en piedra [o guerreiro de Rubiás, del que se conserva la cabeza tadicionalmente considerada de la estatua de [L]adrono Veroti F(ilius), existente (en el siglo XVI) en el lugar de su descubrimiento] que va haciendo testada de lago [túmulo con su agujero de violación] en lago [túmulo con su agujero de violación, al que perteneció, seguramente, la estela de Látrono] y de allí por sus mojones firmísimos a la Arca Mayor [cista sobrepuesta a otras menores que por eso se toma como referencia] al Castro de Vemes, y así se torna por otros mojones, y va a dar a una fuente de mujeres [ fuentes con folclore que tenemos muy estudiado del ciclo de Ana Manana, tres mujeres o mouras encantadas llamadas habitualmente Aureana, Laureana y Ana; lo mismo sucede con la Fonte da Moura en el Esperón] hasta terminar en el Rio Miño entre Vilariño y Montelongo, por donde hicimos una firmísima demarcación en aquel gran concilio de gente bajo unos bueyes? [López Ferreiro –y otros tras el- transcribe unos?. Pienso que el texto original pondría, seguramente, en abreviatura algo como usº andantes [una escena como la del carrito de Guimaraes],- y de conformidad con todas estas cosas, y que son deslindes ciertos, y que todo lo establecido permanece firme, finalizamos en las arcas mayores de Santa Eulalia y de allí hasta donde primeramente comenzamos la demarcación. Etc. (la paráfrasis y comentarios son del autor de este informe)

– Chámeselles Arcas por ter esta forma o dolmen privado ou non da pena ou penas sobranceiras: “[…] Invenerunt archam in ripam de Mero ubi dicent “ad canarium” et decoria (demarca) in directo de ipsa archa in directo Santo Stephano, et alia archa principalia iuxta viam de Codais, et inde ad fontem Iusteli, et decoria ad illas cercarias de bouça que dicent Tructesindi. Et tercia archa in quoto super varzinam de Bovea et decoria in ipsa barcina [la barcia, voz celta, es un terreno próximo a un río que permanece anegado y pantanoso en la época lluviosa] de Bovea. Et quarta archa in ripa de ipso río de Bovea. Et quinta archa que decoria inter Melangos et Parietes. Et sexta archa in bauza que dicent Cerquitum qui dividet inter Trius et Parietes. Et alias archas et decorias que divident inter Lemenioni et ipas Parietes et Caliobre et concludent per Fontem Bonam [una fuente con agua potable, en cambio la fonte mala, auque el agua sea cristalina, podría matar al las personas o ganado que de ellas beban] in directo usque ad ipsam archam quem primiter incepreunt inter Codais et Parietes.[…] ” (Karta de Villari de Paredes nº 129. Ano 942. Tumbo I, fols. 50r.-51r, ( Sobrado de los Monjes), in Pilar Loscertales de G. de Valdeavellano. 1976 vol. 1º. pp.161-162.).

ARCA se llama a una cista del Bronce, son enormes, le adjuntaré fotos del Xistral, se asocian a enormes cercados megalíticos de piedra en las brañas, para guardar en verano el ganado por la noche.

Coria es voz celta para el “marco puntiagudo de piedra”, Decoriar, “chantar o poner corias”, es decir colocar marcos de piedra, es el verbo que se usa para demarcar.

En Narón Terra de Trasancos, venres 29 de xuño de 2012

Asdo Andrés Pena Graña

Tecnico en Historia, Arquivo e Arqueoloxía

Addenda

Umas consideraçoes sobre a provisional lectio interpretatio de Jonh T. Koch sobre o epígrafe de Tásionos in  Acta Palaeohispanica X

Palaeohispanica 9 (2009), pp. 339-351

I.S.S.N.: 1578-5386.

 

LOKOOBO, LACO, LAGO

[J.1.1] ‘Fonte Velha 6’ lokooboo niiraboo too a_aiai kaaltee lokoo|n ane na_kee kaakii_iin|koolobo|o ii te’-e.ro-baar|e(be)e tea|_iioonii

‘invoking the Lugoues of the Neri people, for a nobleman of the Celtae/Galatai: he rests still within; invoking every hero, the grave of Ta_iioonos has received him.

De las dos posibilidades que ofrece J. T. Coch para lokoon [J.57.1], ‘grave, funerary monument’, cf. Cisalpine lokan ‘grave’ (Todi): Indo-European _*legh- ‘lie down’. Alternatively, lokoon could mean ‘oath’, cf. Old Irish lugae (Jordán 2006), or ‘Lugus’ as an accusative singular corresponding to lokooboo.

A primeira leitura de Koch parece-nos mais segura estando na Galiza hiper documentado o costume celta de ubicar os túmulos fundacionais nas fronteiras das trebas ou toudos, “territorios políticos autônomos celtas”, llamados por los romanos ciuitates/populi y terras em la Edad Media,  posibilitó la permanencia con su función de marco del túmulo fundacional “lagoa”.

A documentação alta e baixo medieval galega, utiliza profusamente monumentos megalíticos como marcos para dividir antigas propriedades deslindando zonas altas e esgrevias. As mámoas e as pedra fitas  pela antiguidade e visibilidade deslindam desde tempos imemoriais os limites das diferentes demarcações  locais sendo pontos de referencia favoritos dos antigos (Pena 1991, ), e empréganse, aínda hoxe, nos lindes dos nosos Concellos como marcos divisórios das parroquias

A Ilíada atribuída a Homero remonta a tradição á Idade do Bronze. Realizado  nos funerais de Patroclo unha carreira de cabalos, com importantes prêmios para os mais hábeis condutores de carros: “Ensinarei-te a meta” –di Nestor– “ que facilmente se adverte; lá ergue um tronco seco que a chuva não  pode apodrecer e sobressai da terra como unha vara, é o tronco duma acinheira ou dum pinheiro, diante dele há duas pedras brancas situadas a ambos os dois lados á volta do caminho, e tanto detrás como diante estendesse o terreno calcado de propósito, são  essas pedras a tumba dalgum home outrora falecido ou um marco posto polos antigos, e são  a meta que vos marcou o divino Aquiles, o dos pés velozes” 2.

De este período, y encuadrable en el mismo horizonte heróico indoeuropeo la tumba lokoo|n, laco, lacuna, lagoa, de un Nerio de la Galtia o Kaltia – galaico y celta son la misma palabra-  llamado Tásionos , pues, sin duda, este túmulo lleva el nombre de su propietario, el muerto,  y no del anónimo lapicida, que hacía, pero no firmaba, por encargo el epígrafe o la construcción funeraria.

Así el más antiguo documento de España, el Diploma Silonis Regis, sub die X Kalendas septemberes recogiendo la donación por el monarca de un Celeiro en tierras de A Mariña – hoy Celeiro de Mariñaos-,  muestra la milenaria permanencia de la lacuna ou lagena,  túmulo o mámoa, por su función de marco

A primeira vez que nos atopamos con esta denominación é num documen- to de ámbito galego, o mais antigo que existe en España, o Diploma SILONIS REGIS feito  na ERA DCCCXIII [23 de agosto do ano 775] pelo que o Rei Silo doa um celeiro , hoje o Celeiro de Marinhaos, na Marinha Lucense, a verios monxes.

O Celeiro de Mariñaos ( do território político autónomo celta dos Namarini) toma seu nome de um almacén de alimentos onde se guardam estes em Cellae ou habitações: Cella vinaria para o vinho; panaria para o pão, etc., dispondo-se nele provisões para todo o ano. O texto latino procede da leitura directa feita pelo professor D. Manuel C. Díaz e Díaz na Antología do latín vulgar. Ed. Gredos. Madri 1974, pág. 212-213.

[…]ut darem eis locum orationi in cellario nostro qui est inter Iube et Masona, Inter ribulum Alesancia et Mera, locum que dicitur Lucis determinatum de Ipsa uilla ubi Ipse noster mellarius abitavit Espasandus, et per Illum pelagum nigrum, et iusta montem que dicitur Farum, et per Illas sasas aluas et per Illa lacuna usque in alia lacuna, et usque ad petra ficta et per illa lagenam et per ipsum uillare que cicitur Tabulata per ipsa strata qui esclude terminum: usque in locum que dicitur Arcas, et arogium que dicitur Comasio, cum omnem exitu et regressu suo, castros duos […]

para dar-lhe um lugar de oração em nosso Celeiro [hoje é o Celeiro de Marinhaos, na Mariña correspondente com a treba ou toudo dos Namarini, lucense] que esta entre o [rio] Jube e o [rio] Masma, entre o [rio] Alesancia [composto celt. ant. e indoeuropeo *Haeliso “Aliso” e o sufixo –antia “rio dos alisos”] o [rio] Mera no lugar que se chama luzes, e se determina [limita com] da uilla onde vivia nosso meleiro [apicultor] Espasante [hoje lugar de Espasante] e pelo Piago [Piélago] Negro [os piagos são charcas ou pântanos míticos, poças que comunicam com Ou Além ou Sid, e com seus seres míticos Os Mouros, todas as paróquias galegas que se apreciem algo têm ainda hoje um, se lhes conhece como ‘ou poço sem fundo’ e são muito temidos por que neles desaparecem pessoas, carros e gando] até o monte que dizem de Faro [Monte do Facho, estes fachos, eram de lenha e se usavam para vigiar o mar e avisar de perigos de invasões piráticas como as dos normandos e outros] e pelos Seixos Brancos [o seixo branco,visível até na noite fechada se usa muito para demarcar, ainda hoje quando uma estrada toca um destes seixos  o marco se coloca em um lateral bem visível e segue cumprindo sua função] e pela mámoa [violada, com lacus ou buraco de violação. No texto reproduzia uma imagem com um mapa de um couto jurisdicional, onde se reproduzem estas lagoas ou mámoas demarcatorias com forma de vulcão] até outra mámoa [per Illa lacuna usque in alia lacuna] e até uma piedrafita [pos. um menhir, cerca de Padrón (A Corunha) alguns destes menhires, já de por sim demarcatorios desde tempo inmemorial foram epigrafiados com inscrições de termo no século XII] e  pela lage [et per illa lagenam ] (a lage “pedra ou chanta provavelmente de uma lacuna ou mámoa” com função demarcatoria) e pelo vilar que chamam de Desiderio e pelo ribeiro que dizem de Alesanza e por outra piedrafita no monte que está sobre Taboada e pelo caminho que separa o termino até chegar a um lugar que chamam Arcas [as arcas são umas mámoas do bronze inicial], e até o arroio chamado Comasio, com todas suas saídas e giro e dois castros […] .

Verdade é que este texto, em princípio, não permitiria reconhecer o caracter da voz Laco, lacuna (lagoa), se é uma tumba (Pena 1991), ou se é um lago ou um estanque para o ganddo (dew pond).

 

Traballo en construcción e revisión.

Esta obra atópase baixo unha licenza internacional Creative Commons BY-NC-ND 4.0. Calquera forma de reprodución, distribución, comunicación pública ou transformación desta obra non incluída na licenza Creative Commons BY-NC-ND 4.0 só pode ser realizada coa autorización expresa dos titulares, salvo excepción prevista pola lei. Pode acceder Vde. ao texto completo da licenza nesta ligazón: https://creativecommons.org/licenses/by-nc-nd/4.0/deed.gl