CONCELLO DE NARÓN
*Andrés Pena Graña
Gabinete de Alcaldía
Servizo de Xestión de Patrimonio Histórico e Arqueolóxico de Narón
ANDRÉS PENA GRAÑA, doutor en Arqueoloxía e Historia antiga, é responsable da planificación e xestión do patrimonio histórico e da redacción da documentación do patrimonio historico e arqueolóxico municipal.
THESAURUS TOPÓNIMICO DO CONCELLO DE NARÓN
A TOPONÍMIA DE NARÓN DO TEMPO DA ILUSTRACIÓN

Reais Fábricas de Fariña e complexo industrial de Lestache do S. XVIII, en Xuvia. Narón [Pintura da Familia Barcón]
– SAN MARTIÑO DE XUVIA
– SAN XIAO DE NARÓN
– SAN MATEO DE TRASANCOS
– SANTA MARIA MAIOR DE O VAL
– SAN SALVADOR DE PEDROSO
– SAN LOURENZO DE DOSO
– SAN VICENTE DE PLACENTE
O Concello de Narón presenta este “Thesaurus” que, recollendo nomes anteriores ao século XIX das principais leiras e lugares históricos do Couto do Mosteiro de San Martiño de Xuvia; de San Xiao de Narón; de San Mateo de Trasancos; de Santa Maria Maior de O Val, [de San Salvador de Pedroso e de San Lourenzo de Doso; se irá desenvolvendo nos vindeiros anos con puntual estudio e comentario de topónimos o micro-toponimos de especial interese.
Ocasionalmente complementamos a toponímia histórica menor do Concello de Narón cun estudo etimolóxico etnohistórico de algúns topónimos indoeuropeos, Celtas, Latinos ou Xermanos, de especial interese conxugando datos lingüisticos, historicos e arqueolóxicos.
A MODO DE EXEMPLO
NARÓN é, probabelmente nomen possessoris, topónimo tomado antropónimo latino NARONIUS, nome do dono ou possesor da Uilla Naraoni unha uilla galaico-romana, a A primeira vez (finais do S. XI) que encontramos citado o topónimo que hoxe ten o noso Concello de Narón, “Naraom”, é na doazón de Visclávara Súarez:
De ecclesia Sancti Iuliani de Naraom 1ª quinta integra et de Briom mea porcione et de iermana mea Aragunta “Da igrexa de San Xiao de Narón unha quinta parte íntegra e de Briom a miña porción e ada miña irmán Aragunta” […]”. AHN Códice [hoxe] 1047B [antes 1041B] fol 11v nº 45 regras 32-33
O 18 de agosto de 1101, Munio Romaríguiz e a súa irmán Elio, intercambian unhas propriedades co mosteiro de San Matiño de Xuvia. Entregan
“En Territorio de Somozas , ao pé do monte San Vicente, tralo río Xuvia “a terceira parte da herdade denominada “Hermida de San Cosme de Trans Xuvia […]” e a cambio de recibir propriedades em Xan Xiao de Trebula (Cariño) em Cedeira e Narraon, “Narón”, Munio entrega ao mosteiro o padroado da igrexa [AHN Códice 1047B [antes 1041B], nº 40, fol21r.
Como segunda opción ou posibilidade utilizando o estudio do antropónimo Narón (de NARONIUS, ut supra) comentado por Luis Monteagudo García para a presente história a voz podría corresponderse com un hidrónimo Posiblemente *NARIS. Xa Madoz observou isto:
“Nario o Narius: r. Así se llamaba uno de los ríos de Galicia que desembocan en el golfo de la Coruña: no puede por consiguiente confundirse este río con otro que no tenga esta condición; y como en la actualidad no se conoce alguno de mismo nombre entre los que desaguan en dicho golfo, parece muy verosímil su identidad con el Eume, cuya identidad después de satisfacer este río la razón geográfica resultiva de Mela y Ptolomeo, parece existir entre los nombres, si el primero proviene de la voz Nahar, y el segundo de la de Flumen; pues ambos son sinónimos”.
Non podemos – decíamos en Narón un Concello Con Historia de Seu Tomo I (1991, p 94 § 18, e § 20) – aceptar hoxe en día a reducción toponímica e demais consideración filolóxicas, pero ó traverso do manexo exhaustivo da toponímia Madoz apreciou a identidade por correlación estatística entre os derivados de *Ner e os cauces fluviais.
*NARIS
CF. Iulius Pokorny
- ner-3
English : ‘to conceal, cover, hiding place, hollow’/ German : ‘eindringen, untertauchen, Versteck, Höhle’/ Galego “penetrar, submergir, esconderixo, caverna”
Material : Gesichert nur fürs Balt.-Slav.: lit. neriù, nérti ‘(unter)tauchen, durchschwimmen, fliehen, einschlüpfen’, nerìs m. ‘Biber’, nãras m. ‘Taucherente’, narvà ‘Zelle der Bienenkönigin’, lett. nìrt, nirdât ‘untertauchen’; aksl. nьrǫ, nrěti ‘eindringen’, sloven. po-ndrẹ́ti ‘untertauchen’, klr. po-nerty ‘tauchen’, aksl. nora ‘φωλεός, latibulum’, russ. norá ‘Loch, Höhle, Grube’, aruss. po-norovъ ‘Erdwurm’, serb. nòrac ‘Taucher’; auf einer Tiefstufe *nъr- (*nor- zu idg. *nor-) beruht slav. nyr-, nur- in russ.-aksl. nyrjati, ‘se immergere’, nura ‘janua’ (usw.); hierher wohl die FlN apr. Narus, lit. Nar̃-upe, illyr. Νάρων ‘Narenta’ = schott.-gael. Abhainn Narunn ‘Nairn’; lit. Nerìs, Nerỹs, Neretà, apr. Neria ‘Nehrung’, russ. Neretva (zum Bug). [Ref : WP. II 334, Trautmann 196 f., Pokorny Urillyrier 3 f., 45; See also : vielleicht zu ner-2.] IEW Page : 766
[…]
A MOURA
Así, no lugar de A Moura ou dos Montiños de A Moura, no planalto de Sedes
A [A] MOURA É REMINISCENCIA DA ANTIGA MATER, TRIPLE DEUSA NAI CELTA
A Moura é o trasunto das Matres Celtas, unha divindade triple, Nova na primaveira cando na Candeloira o 1º de febreiro despertaba a Terra, casaban os paxariños, fundía a neve no monte, voltaba o leite as ovellas, abríase a temporada de pesca e anunciaban as prímulas coas súas flores a vindeira primaveira; era en agosto Mater, nai fecunda, tempo de comelhadas cando a terra brindaba aos labregos os vizosos froitos, e, xa recollida a colleita, e as froitas das árbores, o 1º de novembro, cando voltaba a friaxe e frío inverno, se facía co ano escura e Moura Vella, construtora dos megálitos.
POR QUE SE CHAMAN MONTIÑOS DE A MOURA AS MÁMOAS DO MONTE DE NENOS?
Na Europa Atlántica adopta aparecer asociada a un resto prehistórico a residencia subterránea dos mouros, señores de monumentos feitos polo home como dólmens, curros ou pedrafítas, do Neolítico ou da Idade do Bronce, aos que se atribúe orixe sobrenatural.
A núa Moura sorprendida no xusto momento onde sae a asollar seu ouro e tesouros sobre as mámoas chamadas en Narón “Montiños da [A]Moura, ou, na fría Fontana próxima onde vai lavar os cabelos [Fonte da Moura], asalta ao cabaleiro, ou ao mozo, someténdolo a unha proba encuberta consistente en elixir o de mais valor. Si o mozo rexeita o ouro e escolle a Moura pasa a proba. Entón a descabelada moura – ter solto o cabelo era considerado na antiguidade unha provocación- propiciará o encontro amoroso, non ofrecerá resistencia, consumándose o matrimonio entre o rei e A Moura ou Deusa Soberana. En clave de Xeografía Mítica o interese demarcatório destas mámoas fundacionais no lugar do encontro que lexitiman á linaxe rectora da Terra, é inmenso.

The elfin being, the powerful lady of supernatural beauty, the Amoura or Moura, resident of a subterranean paradise, a manifestation of the Celtic Mother Goddes, coming to this world, on Midsummer, or Saint John’s eve, at dawn, from the hill, from the fort, from a spring, or from a tumulus or dolmen, in search of a young husband. Among the Celts sovereignty is chosen. The Amoura or Moura shows the suitor the treasure, asking him to choose the most valuable. If the suitor chooses her, he will pass the test an gain it all. If he chooses the gold, the Moura will disappear, turning the gold to petty coal, or into a broken piece of pottery.
QUE DEBERIAMOS DICIR: A MOURA OU AMOURA?
Desfacendo o nó deste enredo o tartésico, lingua céltica (Eulogio Losada Badía), recentemente descifrada por J. T. Coch, documenta (Pena) a voz Moura na Idade do Bronce, permitíndonos entender o berce deste ser mítico trasunto da Deusa Nai, e tamén, observar na voz ‘O Mouro/A Moura” (Pena) o fenomeno de Enxebrismo e “descastelanización” ao colisionar co castelán moro/mora, “muslime” a voz celta *OMoro/*AMora do ser élfico e sobrenatural do Alén en Omor+i+co/Amor+i+ca. Psb. Amora *[A]Mor[ric]a > AMoura > A Moura > *OMor[ic]o > OMoro > O Mouro. “habitante do Alén”, de AMOURA, de omuŕika* [omorik*[ [J.16.2] < *u(p)omorika ‘the

Armeria dos Ellis
under-sea world’, cf. Gaulish Aremorica ‘the land by the sea’, Welsh arfor-dir ‘coast’. Polo tanto no topónimo “Montiños da Moura”, a forma correcta no debería ser A Moura, senón Amoura “Os montiños ou mámoas da sobrenatural habitante do Alén.
Trasunto da tripla Nai (Mater, Matres), AMoura -como monstramos fai anos-, ten un paredros no folkore popular: O [O]Mouro (trasunto do Deus trinitario celta) polo . Ambos habítan Omurika [< *u(p)omorika], un ‘mundo baixo o mar’, un paraiso, distinto ao dos humanos: sinalando J. T. Koch a raíz na gala Aremorica a “Terra do Mar”, – cf. comparativamente o macizo de Bretaña francesa chamado Armoricano. Aremórica].O topónimo galego Mar Moiral está asociado a túmulos, portas de acceso ao Alén celta baixo o mar ou a terra.

ARMERÍA DOS SCOTT
Os Mouros e as Mouras Os mouros e mouras poden tomar case calquera forma en realidade. A moura preséntase moitas veces como Muller Mariña. Nos ciclo ‘da Muller Mariña”, ou melusino, as linaxes que gobernan na Europa Celta insular e continental proclaman descender de A Moura, dispensadora da soberanía, xustificando o seu rango e preeminencia sobre o resto dos habitiantes.
O OUTRO TOPÓNIMO PRESENTE NO MONTE DE NENOS, LAGOELA “LACUNELA” É LATINO OU É CELTA
Laco/lago, de onde procede a forma hipocorística o diminutiva Lacunela >Lagoela, “pequena mámoa”, é o nome galego das mámoas [Pena, 1991, 29-31] na Idade Media.
Sería esta unha cuestión difícil de responder. O tartésico amosa que a voz, documentada na Idade do Bronce, é celta. Pero tamén está no latín, a) xa por existir e unha palabra indoeuropea común ao celta laco, lago e ao latín lacus, “tumba”, “fosa”. B) xa porque todas as linguas teñen préstamos, e o latín non é unha excepción.

lokon, Laco o lago, “furado de violación de unha mámoa” [para Lago, lagoa e derivados, lagoela, etc.] lokoon [….], also lokoon [J.57.1], ‘grave, funerary monument’, cf. Cisalpine lokan ‘grave’ (Todi): Indo-European _*legh- ‘lie down’. [J. T. Koch (2009)]
Estes datos serán particularmente útiles, para a localización os lugares da Historia de Narón; para a área de normalización lingüística, para a cartografía, para o nomenclator, para as sinalizacións do Concello de ruas, pistas, carreiras e rueiros, para estudos de Xeografía Humana, para comprender a evolución do territorio; etc.
REAL DE LEGOS DE SAN SALVADOR DE PEDROSO [ 988]
1 Castro da Hermida
1 O Pozo
2 A Ribeira
2 Codesal
2 de Leal
2 A Veiga
3 O Revolto
3 A Hermida
4 O Castro
4 Naveiras
6 Riquián
7 Casavella
8 Yrexe ?
9 Pereira
9 Xuncal
9 Rega
11 Xestal; Cales; Campo
12 Riquian
14 Fradelo “marco menor” cf. frade da Praza Quintana que proxecta o cilindro terminado en punta que capta la toma de terra do pararaios.
14 Corredoira
14 Ramallal
14 Sauto (cf. Lodairo) [psb celt santo-on-.
15 Cotelo do Medio [Arca de Nelle CDP n2, ACM A8. Mirogoo/Mirágono/ Mirogono/]
17 Meizoso [pos. celt. rel. *medu ou *meido]
17 Quitin
18 Noniña
18 Sauto Novo
19 Couto
19 Cavazal [kaabzal CDP n2 ACM, A8, p 237] [pos. celt. rel * caua/o OIr. cúa, W cau ‘creux’]
19 Rio do Couto
20 Cubelas
20 Pedregal
21 Leira Grande [ celt. *lāro]; Bouzello[ si celt. cf. bo(u) “vaca” + suf lat.]; Tennencia; Centeiro
23 Cotelo de arriba
25 Mosteiro
25 Vegel [prob. Apelativo]
25 So a Casa
26 Pradelo
26 Catasol
27 Pombiña
27 Candame [celt. cant/d]
29 Eirado
29 Pereiruga [Fonte de Talle; Ansellede, Ansedelli CDP n 4];
31 Ánimas
32 Rabascos [posb celt. elemento raua]
32 Cruzeiro; Cortiñas
35 Soilán; Graña [obscuro pos. celt. elemento soio/a]
36 Seixo
38 Cobas de Romás; Rega de Soaveiga veiga posb. celt ueica; uei; Sutina [posb. celt. su; Colmeas [CDP nº 4]
40 So a Hermida; Revolta [os muros do castro da Ermida]
41 Cotelo
45 Salgueiro
46 A rega do rio do Couto
45 Sobre Camiño
49 Rio da Vila
51 Golpilleira [psb lat. vulpellaria sitio de golpes ou raposos]
53 Espiño
55 So Camiño [posb celt. camanon]
57 Cerdeiras (M. T. V p 988) Cerdeira
59 Raveiras [Labradío, pos. celt. –rauo/a]; Pouso
61 Muiño Queimado; Cerdeira Brava; Pena Mirógono pos. cel miro; Caabazal (CDP nº 4)
63 Bacariza [posb. cel. baga-]
64 Veque [Beque]
65 Gandarón [psb celt canto-/gando-]
65 Xeltal de Pradelo ?
66 Cortiña de Casanova; Casal da Pedra; Casal da Graña
67 Darrega; Rigueiro; Pereira ; Campizeiro
71 [Lugar de] Santá; Pampizeiro;
72 Santa Á [Ana] “ ferrado de hortaliza al sitio de santa á de 1ª calidad [CE Pedr. 72ª] [contar a historia da Santa Ana galega]
74 Loureiros
76 Cotelo de abaijo
79 Carballo
80 Leira Longa; Varreiras [Barreiras psb. celt *Barr]
83 sitio das] Congostras (monte bajo de segunda calidad) psb celt cf, kongoustos
84 [Sitio da] Millas / Arca de Savin/ Leira grande [psb celt *[p]laria
85 [Sitio de fontana] “souto de terceira calidade”
87 [Sitio de ] Fajín [pronº Faxín, “sitio de faxin” 107ª
91 Naveiras
92 Gaiba
93 [Sitio] da Lameira [psb celt. lama-‘mud’]
97 Portela
102 Cagallosas
102 Lamas
102 Pozo Bello [Vello]103 Rega do Couto [rev.]
104 Baixo da Hermida/ Fonte da Hermida
105 [arroio [psb. cel. arrugio- arrugia- de ] Currugeda [pronº Curruxeda; pos. cel. carruca-]
107 [Sitio do] Pelamio
108 Cortiña [ posb. celt. corto– aIrl. Gor]
111 Santá [ ao NE de Doso]/ Yvas, Ivás (Santá)
114 Casal da Cerdeira Brava
115 Rega do Requeixo
116 Rega /Golpilleira/ Costeira
119 Nobás /Casabella
120 Candame [ posb. cel. cand]
123 Sitio de Maial [de 1ª calidade]
121 Rega do Couto
123 Porto dos Carros [se fala de 5 ferrados de sementadura de promeira calidade cerdeiras NW de Doso al sitio de Porto dos Carros cf. “Porto dos Carrás” Cerdeiras SW de Pedroso//; Fontana, seguramente Fontá –tá
125 Casobello
126 Pielas [ponte de Pielas] [si ‘p’ celt. cf IE *kwek- ‘distante’IEW:640’]; Ponela [>Pontela]
127 Paradelo; Pradelo
129 Budue(i)ro [psb. celt. bitu-]
130 Casal da Costeira
121 A Eira
132 Fonte; Caldebozán
133 Peruxal do castro [Pe[d]ruxal do castro “canteira de onde se estraia a pedra” cf. Castro da Pedreira >Pereira; e Castro do Pedreiro> Pereiro
137 Barreiras
138 Pelamio
139 Codesal [posb. celt. con- druses]
146 Nobás [Novás]
153 Latnore?
154 Bacariza
155 Arroyo de Pradelos
157 Pallota
158 Pereiruga [ pos. de Pedreiruca]
160 Arroyo de Riquián
161 Costeira
165 Zernadela
166 Fonteboa [Fonte Boy]
167 Rega das Cerdeiras; [Agua de Cerdeiras]
170 Leira Longa
178 Tarreo da Aira
195 Regoa das quenturas
196 Congostras
205 Cabela
206 Poso
208 Pereiras
219 Cameleiro
220 Castros de Pereiruga [Castro da Cibdade]
220 Costa da Area; Casal da Ribeira; Montes de so a Chousa e Monte da Pena; Budueiro; Rego de Angueiro; Montes de Bazón; Montes de Budueiro
221 Painzás, Sobre a Agra;
222 Rio de Angueiro; Lurada; Devesa de Su Magestad; Casal de Cernadela
261 Sobre a Torre
262 Corral
279 Leira [ie *plaria, celt. laria] Longa; Silveira; Porta de adentro
285 Varengas? de Arriba
298 Varengas de Abajo
296 Casal de Pereiruga
308 Cacheiro
312 Cira
313 Bazón; Revolta de abaijo
315 Casal do Loureiro
316 Quarto
317 Arroio de Pradelo
226 Regueiro
330 Gándara; Gandarón
345 Soutiño
349 Castiñeiras
378 Espiño
382 Angueiro; Cales
394 Sobre Corredoira
399 Caldabalsa
407 Vasbascos
409 Xarampio
429 Varengas de abaijo
430 O Cal
441 So a iglesia
447 Buleiro [Bileiro]
456 Retorta
467 Pedregal do Muiño
468 Costeiras
469 Pena Blanca
449 Soilán de Arriba
506 Piñeiros [Pinneiros (CDP n 24); Pynedo de PEdroso cdp 262]; agro do Home Morto [cdp 24)
525 Huias
529 Zenteira
534 Vegado
543 Anella [Anela]
555 Arroyo de Peruxal
589 Rega do Pereiro
595 Pernas
613 Folocheiro
614 Reventón
Fin de Pedroso
INCIPIT LIBRO DEL VECINDARIO Y PERSONAL DE LEGOS DE SAN LOURENZO DE DOSO
001 Costa; Tortos; Testal
002 Presa; Tras dos Canos ; Cortiña;
003 Campo de Aba[i]jo; Cavadiño
004 Pielas; Taboada; Puente de Pielas
005 Gaiba
005 Pena do celt. penna- “cabeza, cabeza de pedra, pena” (Moralejo)
006 Calvos Villates
009 Muiños; Pereira; Lamelas [celt lama– “lama”, “terra plana?” OIr lám “hand”]
010 Lauridal [celt *Laurita pos terreo encharcado”], siruiceria; Piago da Ponte; Sirviceria [lat. servicialia], Piago da Ponte; Piaga; Piago [lat. pielagum]
011 Soutiño [lat. saltum]; Avia [ hidrónimo do celta antigo común (Tovar Tarraconensis, 326; Garcia Alonso Ptolomeo, 260-61); Lavandeiras; Codesal; Codesales
017 Vidueiros
020 Chao de Doso; Lamela
021 Palamios [Pelamios]; Calbos [Calvos]; Loureda;
025 Porto do Rio
026 Sirviseria [Servicialia]; Patas
27 Santa á [Santá, Santa Ana]
30 Espiñeira; Ribeira
31 Casa noba [Casa Nova; Casanova]; Souto
35 Ponte de doso
37 Rega
37 Presa [Presa Feliz?]
39 Folia; Agrobó
40 Pedreira
44 Xestal
52 Cal
57 Casal
60 Bustelo
63 Erixil; Vista Alegre
64 Cabrita; Rio Bustela; Bouza Redonda; Pemio;
65 Esairial
66 Pelaimos
72 Casa Noba [Nova] de Abaixo
73 Casa Noba [Nova] de Arriba
77 Lavandeira
82 Soo Comario
86 Casal Cargado
88 Campo de Aba[i]jo; Casa Noba
91 Cabos Cargados
93 Carballo; So a Fraga
94 Hortas
95 Carballo Furado
98 Sobre la Iglesia
99 Loureda
101 Paredes
108 Verdascal
109 Viera, Reconco
114 Amgeiro
128 Cotelo
140 Perdon [Pedrón] da Gaiba
147 Cortiña de abajo
198 Punxal
153 Ponte
156 Predeiros [metatesis por Pedreiros]
1 Cocheiros, 1
194 Cruz
104 Cavadiño
001 Yglesia, Yglesario
005 Ve[i]ga
009 Aira
011 Liñares [armada de Liñares]
015 Varreiras [Barreiras]
— ;Mons Acutus [Monteagudo CDP n2 ACM 8
— Mestas de Asperancia [Esperón?] CDP n2 ACM 8
— Fonte Gavan CDP n2 ACM 8
—Carballo de Edratil CDP n2 ACM 8
—Portum Lucis “Porto de Luz” [Aquam Lucidam, “Fonte do Carballo de Agua Quente”] CDP n2 ACM 8
Fin de Doso
SAN VICENTE DE PLACENTE
01 Vaamil
02 Cruz
03 So Cano; Donxia?
07 Carballosa; O Mago; O Camiño
08 [Delante la puerta] [Diante da Porta]; [Tras de la Casa] [Tras da Casa]
09 Castelo
10 Bermú
11 Roycheiros; Farmariz
13 Momdrega; Os Vilares;
17 Xabrueira
18 Cortina de Tras da Casa, O Ferreiro; Rega Pequena
19 Pradeira
21 Castro; So Vilar
23 Orras
27 O Souto; Leira
29 Xalaveira; Fabas?; Porto do Masto
30 Lourido; Souto Frío, Xabroeiras,
31 Grañal,
33 Beque da Urea ?, Eiras
34 Bustos. De ide. *gw evolución a b. En ide. Gwou-, “boi” >irl. bó, lat. bōs, βους, ind. ant. gáuh, inglés cow, al kuh. Bustos [como en Botorrita Boustom] sería pois [‘no para todos’ –sinala Moralejo- a quen seguimos] a *gwou-stH2 “lugar para vacas”, cf. ind. ant. góstha
Addecet
SAN MARTIÑO DE XUVIA ECLESIÁSTICOS
10 Juvia. O topónimo aparece por primeira vez como Iuvia no ano 977, mencionándose este topónimo e hidrónimo repetidas veces nunha carta de donación da monxa de Xuvia e neta do duque e bispo Arximiro, Visclávara Vistraríz, no que constitúe o primeiro documento escrito da Terra de Trasancos.
Repetíndose de novo en centenares de diplomas, reiterándose en tódolos documentos da colección diplomática do Mosteiro de San Martiño de Xuvia, en moitísimos de Sobrado, de Monfero; de Caaveiro; etc. Por ilustrar o sostido nos precedentes parágrafos, nas calendas de Xuño da era 1082, correspondente esta data có día 1 do mes de xuño do ano 1044, nunha escritura de donación á monxa Godo, Fálase repetidamente de Xuvia –nunca empregandose o /b/ e, pola contra, empregandose o /v/ “Iuuia”, “Xuvia”.
Así na descrición da igrexa de Santa Mariña de Sillobre “et est inter duos flumines Eume et Iuvia subtus monte Buellio”, na memoria da morte da condesa Lupa Ruderiquiz na era de 1109 a 4 das nonas de febreitro ou a 2 dias de febreiro do ano 1071 dise “in locum Sancti Martini de Iuvia”; na carta de venda que otorgou Osorio Velasquiz xuntamente có seu fillo Paio Osoriz a favor do Almirante dos portos de Galicia o conde Don RodrigoFroiláz e a sua muller Guncian Gundisalvit dunhs quiñóns da igrexa de Santa Mariña do Vilar, menciónase que dita igrexa está “in Urbe Gallecie, Territorio Trasancos, ripa flumen Iuvie subtus castro de Villar”.
Na propia Carta de confirmación do couto de San Martiño polo fillo do emperador Fernando II, polo que confirma as donacións feitas ao priorato de Juvia polos seus avós e polo seu pai don Afonso, e asi mesmo manda que ningún nobre nin plebeo poida levar coma concubinas as servas do Mosteiro de Xuvia, dise “concedo deo et monasterio Sci. Martini de Iuvia vobis Constantino eiusden loci priori”
O número de exemplos é enorme sucedendo o mesmo xa cos documentos baixo medievais en galego e ainda modernos. Só se empeza a escribir regularmente Xuvia con o /b/ no século XVIII e por xente de fora chegada a Ferrol cos asteleiros, ou a carregos monásticos.
Sub vocabulo Xuvia sostiña nun traballo publicado no Anuario Brigantino de 1999, nº 22 Luis Monteagudo García:
JUVIA (o Rio Grande de Jubia) nace en Tafornelos ( 480m altitud NL etrs) 3kSE Somozas-Garita. Coruña separa ay[untamientos] Somozas/San Sadurniño y desemboca en los de Narón/Neda, pasa 1kS monasterio hoy parr[oquia] S. Salavador de Pedroso, bordea por el NE y NW el extenso monte (262m) del Castro de Ancos y desagua al fondo de la Ria de Ferrol al E del monasterio hoy parroquia de S.M. de Juvia (o do Couto) y por Ponte de Jubia; la antigua fábrica de Jubia estaba en la ori[lla] izq[ierda] en Neda ║ Posibl[emente] ae *įou-uįā ‘corrente, rio’, ie *iu/ieu ‘moverseo; véd Yavyā “corriente” apersa yauviya ‘canal’, npersa joy ‘corriente’, avést yaona ‘carrera, viaje, parada’; ríos: Iuv-avus/arus hoy çsalzach; con alargamiento –n- (ya en avést): ie *jou-n-o galo *jouna > super Johannan fluvium 833 hoy jon-a/en (< jon-aha ‘rio Jona’) en su desem bocadura 27kSE Zürich en ori[lla] N Zür-See; también Jaunbach/La Jogne (afl Saane S Fribourg), La Juane, Joigne etc. Jaun pasó al romance o germano cuando galo ou (germano au) aún no había monoptongado en ō, ū; en el caso de Jona pasó después, GREU 122; suf[ijo] –uįā: visu-via> La Vezouse, afl[uente] Meruthe, POK 1134, t[ambién] r[io] Trubia 891, Cubia (Cuvia 891 por Tuñón?). […] “
║[…] ║ El r[io] Juvia prob[ablemente] ya citado por Mela III 12 (CCR III 45) refiriéndose a los ártabros y a los rios Anaris (ria de Ares, r[io] Eume y Libyca (Juvia) del que Flórez (ES XV 43) cita la variante “exit edibia” de un códice de Vosio, en la cual se basó Jacobo Gronovio para leer “Exit et Ivia” (finalmente Kiepert X atribuyó este Ivia al Eo oponiéndose manifiestamente a la situación asignada por Mela al Libyca/Ibia. Doc: iuxta fluvium Iubia 868, v IRIA – fluminis Iuvie ripa. Santi Martini de Iuvia 997 JUBIA 57.- Eume et Iuvia 1044 ib. 59; Sancti Martini de Iuvia 1076 ib 61a. – Ripa fluminis Iuvie 1095 ib 66b.- ad flumen Iuvie … subit per Iuviam 1120 PEDR 237.- San Saturnino de Trasanchos- subtus Monte Acuto, discurrente ribulo Iuvia 1126 ib 238.- ripa fluminis Iubie… ad ilum flumen Iuvie 1216 ib 242.- mosteyro de Joyba 1300 NARON II [Pena Graña]509.- moesteŷro de San Martinno de Joýva 1399 ib 523, 524; Joyva ca 1400 ib 525.- Juiva 1402 ib 526.- S. Martino de Joiba 1555 (CEG 6, 1951, 66). La forma metatizada Joiva/ba aperece aproximadamente entre 1300 y 1600.
Para qué continuar?
Ainda que poidera existir hesitación sobre a grafía Xuvia/Xubia, en virtude do exposto pensamos – decíamos o día 15 de marzo de 2001 nun informe á comisión de Goberno para remitir á comisión da ponencia do Nomenclator de Galicia (24- 11- 2000) “no seido de que no mencionado nomenclator galego Xuvia se escriba cempre có /v/ por ser o mencionado Xuvia hidrónimo antigo”.
A comisión da ponencia do nomenclator da Xunta de Galicia finalmente aprobó a grafía Xuvia, como a ortográficamente correcta.
En este sentido devemos velar pola súa preservación, pedindo se modifique a non oficial grafia Xubia, pola oficial Xuvia, aprobada pola ponencia do nomenclator, dos carteis de Feve e da Autopista do Atlántico
Andrés Pena Graña. Dr. en Arqueología e Hª Antiga. Arqueólogo e historiador do Concello de Narón.
SAN MARTIÑO DE XUVIA, REAL DE LEIGOS CME 1752
Páx.
2 Penido
3 Mosteiro
4 Faisca posiblemente prefixo fa + i + s+explosiva (sq/sk) [psb. do Celta Antigo Común atlántico “liviana luz” MnIr. scamh “luz, liviano (pulmón)” W. isgafn, “luz” , Co. scaff “luz”, Br. Scañv “luz” (Lewis-Pedersen CG 19) cf. comp. chisqueiro “mecheiro aceso polas faiscas ou chispas”.
4 Salto
4 Chousa das Pedras
5 Pena
5 Vilar
6 Lamorca
6 Outeiro
8 As Torres
9 Cornido
10 Domirón
10 Garabade
11 Seara
13 Pumarega
14 Riva
16 Traga
16 Castro
17 Ponte de Crova (mina Grova)
17 Dreiro
18 Tarreo do Medio
18 O Dreiro de Abaixo
19 Piñeiros
19 Cova
19 Fonte Grande
10 O Feal
20 Freixeiro
21 Real
22 Torres
24 Dancedo [de DANACEDO]
25 Pena
26 Da Riva
27 Do Salto
26 Riveira
29 Souto
33 Chousa
31 Rebolta
37 Outeiro
37 Meixón Frio
37 Avelleira
41 Fonte
44 Prado Novo
44 Covo
44 Agra Maior
45 Milrreiras
54 O Ponto
45 O Breiro
46 Dancedo
47 Modia
47 Monte do Acebreiros
47 Ferreira
51 Agras
53 Abelleira
53 Rigueiro
55 Ortigueira
56 Dancedo
58 Covo
59 Das Mil [Dusmius Tes. onom.]
83 Leixa
83 Penedo
84 Corno
84 Villa Reyes
87 Pine(i)ra
89 Chousa
91 Fougueiro
93 Fonte
97 Obao /O Vao
98 Gándara
103 Lóngara
104 Filgueira
104 Pedras
105 Tarreo [Terréu, ‘o mesmo que baldío’
106 Arriba
107 Estego [comp y]
109 Atonteiro [comp]
S110 Santamonte
119 Veiga
120 Fondalados
129 Penia
133 Caleira
140 Salto
147 Terreo Dorico
147 Cardas
148 Corno
148 Monte do Abano [pos. que tiña um espantalho movido polo vento]
148 Ecibre [ten dúas posib. Acibre< Acibro; ECI- BRE ]
149 Biscario [ de lat. Vis-cārĭus, ii. Gloss. Cyrill. “o que caza con varetas de liga”, de viscus/visgus ‘liga’, ‘goma’, ‘resina’.
152 Viveria [1ª vari del lat. vivěra? viveiro, o lugar onde se crian coelhos ou tamén viveiro de peces; 2º celt Uper + suf. lat. –aria “sitio mais elevado”]
154 Aturados [de aturar, aguantar, contener, terrenos echadizos, aterrazados, aguantados por muros de contención, psb de aturar, “aguantar”, “soportar”, de obtūrāre, “tapar, obtruir; detener, contener ML 6025]
154 Orgeira [posb. lat. orde-aria, de ordeum galego orgo, “cebada” “onde se planta ordeum; tb. psb lat. ulic-acaria, o mesmo que “urgueira”, de lat. Ulex –icis, “urce”, planta ericacia, “torga”, “queiró”.
167 Docobo
158 Punteiro [posb. terreo que está na punta ou extremo ou que ten forma apuntalada]
159 Sanse
159 Dancede [posb. de Danacedus]
161 Veigas
162 Chousa da Cruz
173 Perciro [por Pereiro?]
179 Chousa Vella
184 Anside [de Ansidius NSA 1923 Roma]
188 [Biña]Viña Vella
188 Perigo [psb de periculu “perigo”]
188 Deseara [(terra] de senāra, “labrantío de cereal”]
193 Bimbeiros [lugar onde crecen os bímbios]
193 Amenedo
193 Pugeiro [pos. lat. pugio, one “puñal, pu(g)a, “pua”, “inxerto”, celt. ]
197 Santa Cecilia
199 A Bolta
200 Morteijo [ cf. mortarīolum, mort- eiro “semilleiro”]
201 Jarabalde
202 [puente] Ponte Desta
202 Fontenla
204 Estiro
204 [Fuente] Fonte da Neira
204 Zenso [Cinc- cf. p 314 Zenzo > Cinzobre SW C.]
206 Carreiro
207 Dafonte
211 Pinsas [posb. de lat. Pan-īc-ěas]
211 Siturado [posb. *seiturado, “segado”; seitura, “sega”
212 Moreira [cf. Morea]
213 Villarelle [ psb. De Arill-ius]
217 Pumagare [error por Pumarega, terreo plantado de maciñeiras – Este topónimo ten unha historia interesante, ver En Narón Unha Historia Ilustrada na Terra de Trasancos a p. e a história do do topónimo no Pleito Liuva Antino en Narón….]
218 Riva
218 Salto
222 Edreiro [de lat. hedera, “edra”]
223 Mortoxo [posb. *murtugius]
225 Barreira [sinónimo de barr-al/eiro/ o eira. “onde hai barro”
235 Cabal [error por Caval posibl. Sinónimo de cav-a/-ada/-adosa/ -axe, “terreo en xeral de monte que periódicamente se cava (roza) para sementar cereal, en xeral trigo ou centeo. O sufixo lle viria de noval “terreo recén roturado”.
235 Perrugueizo [ por peruqueiro, a árbore que da perucos; pera, dim. peruca, peruco]
235 Casal
235 Vilar
336 Fonte
245 Caroas
261 Andera [ posib. De ie *andor “Andar” anderio, anderito, andrade, psb. relacionado con el culto a los Lares Viales]
271 Casa Bella [Casa Vella]
273 Chousa da Cruz
275 Moreira
303 Figueira
310 Villa Voa [por Boa]
314 Zenzo
319 Dreixo
320 Billare [Vilar]
321 Beque Tarreo qu etermina en punta, cf. Beque “extremidade superir da proa”; “nariz”, franc. Bec “bico”
328 Cañotas
328 Lombo
337 Domorno posb. Gót. Maúrnan
344 Pombo
345 Ponte
372 Fraga
375 Corno
390 Rio
399 Prado do Medio
413 Gindeira
419 Covas
421 Agrelaya -āgo característica da linguaxe do rural
SAN MARTIÑO DE XUVIA ECLESIÁSTICOS
10 Juvia.
ADDECET: O topónimo JUVIA/[XUVIA] aparece por primeira vez como Iuvia no ano 977, mencionándose este topónimo e hidrónimo repetidas veces nunha carta de donación da monxa de Xuvia e neta do duque e bispo Arximiro, Visclávara Vistraríz, no que constitúe o primeiro documento escrito da Terra de Trasancos.
Repetíndose de novo en centenares de diplomas, reiterándose en tódolos documentos da colección diplomática do Mosteiro de San Martiño de Xuvia, en moitísimos de Sobrado, de Monfero; de Caaveiro; etc. Por ilustrar o sostido nos precedentes parágrafos, nas calendas de Xuño da era 1082, correspondente esta data có día 1 do mes de xuño do ano 1044, nunha escritura de donación á monxa Godo, Fálase repetidamente de Xuvia –nunca empregandose o /b/ e, pola contra, empregandose o /v/ “Iuuia”, “Xuvia”.
Así na descrición da igrexa de Santa Mariña de Sillobre “et est inter duos flumines Eume et Iuvia subtus monte Buellio”, na memoria da morte da condesa Lupa Ruderiquiz na era de 1109 a 4 das nonas de febreitro ou a 2 dias de febreiro do ano 1071 dise “in locum Sancti Martini de Iuvia”; na carta de venda que otorgou Osorio Velasquiz xuntamente có seu fillo Paio Osoriz a favor do Almirante dos portos de Galicia o conde Don RodrigoFroiláz e a sua muller Guncian Gundisalvit dunhs quiñóns da igrexa de Santa Mariña do Vilar, menciónase que dita igrexa está “in Urbe Gallecie, Territorio Trasancos, ripa flumen Iuvie subtus castro de Villar”.
Na propia Carta de confirmación do couto de San Martiño polo fillo do emperador Fernando II, polo que confirma as donacións feitas ao priorato de Juvia polos seus avós e polo seu pai don Afonso, e asi mesmo manda que ningún nobre ni plebeio poida levar coma concubinas as servas do Mosteiro de Xuvia, dise “concedo deo et monasterio Sci. Martini de Iuvia vobis Constantino eiusden loci priori”
O número de exemplos é enorme sucedendo o mesmo xa cos documentos baixo medievais en galego e ainda modernos. Só se empeza a escribir regularmente Xuvia con o /b/ no século XVIII e por xente de fora chegada a Ferrol cos asteleiros, ou a carregos monásticos.
“JUVIA (o Rio Grande de Jubia) nace en Tafornelos ( 480m altitud NL etrs) 3kSE Somozas-Garita. Coruña separa ay[untamientos] Somozas/San Sadurniño y desemboca en los de Narón/Neda, pasa 1kS monasterio hoy parr[oquia] S. Salavador de Pedroso, bordea por el NE y NW el extenso monte (262m) del Castro de Ancos y desagua al fondo de la Ria de Ferrol al E del monasterio hoy parroquia de S.M. de Juvia (o do Couto) y por Ponte de Jubia; la antigua fábrica de Jubia estaba en la ori[lla] izq[ierda] en Neda ║ Posibl[emente] ae *įou-uįā ‘corrente, rio’, ie *iu/ieu ‘moverseo; véd Yavyā “corriente” apersa yauviya ‘canal’, npersa joy ‘corriente’, avést yaona ‘carrera, viaje, parada’; ríos: Iuv-avus/arus hoy çsalzach; con alargamiento –n- (ya en avést): ie *jou-n-o galo *jouna > super Johannan fluvium 833 hoy jon-a/en (< jon-aha ‘rio Jona’) en su desem bocadura 27kSE Zürich en ori[lla] N Zür-See; también Jaunbach/La Jogne (afl Saane S Fribourg), La Juane, Joigne etc. Jaun pasó al romance o germano cuando galo ou (germano au) aún no había monoptongado en ō, ū; en el caso de Jona pasó después, GREU 122; suf[ijo] –uįā: visu-via> La Vezouse, afl[uente] Meruthe, POK 1134, t[ambién] r[io] Trubia 891, Cubia (Cuvia 891 por Tuñón?). […]”.
║Posibl[emente] gent[ilicio] etrusco IUVIUS (o Iubius) Pap. Oxyr. Cf. Iuvennius XI, L. Iuenni Sabini; Iuv-entius GL 281 ║ El r[io] Juvia prob[ablemente] ya citado por Mela III 12 (CCR III 45) refiriéndose a los ártabros y a los rios Anaris (ria de Ares, r[io] Eume y Libyca (Juvia) del que Flórez (ES XV 43) cita la variante “exit edibia” de un códice de Vosio, en la cual se basó Jacobo Gronovio para leer “Exit et Ivia” (finalmente Kiepert X atribuyó este Ivia al Eo oponiéndose manifiestamente a la situación asignada por Mela al Libyca/Ibia. Doc: iuxta fluvium Iubia 868, v IRIA – fluminis Iuvie ripa. Santi Martini de Iuvia 997 JUBIA 57.- Eume et Iuvia 1044 ib. 59; Sancti Martini de Iuvia 1076 ib 61a. – Ripa fluminis Iuvie 1095 ib 66b.- ad flumen Iuvie … subit per Iuviam 1120 PEDR 237.- San Saturnino de Trasanchos- subtus Monte Acuto, discurrente ribulo Iuvia 1126 ib 238.- ripa fluminis Iubie… ad ilum flumen Iuvie 1216 ib 242.- mosteyro de Joyba 1300 NARON II [Pena Graña]509.- moesteŷro de San Martinno de Joýva 1399 ib 523, 524; Joyva ca 1400 ib 525.- Juiva 1402 ib 526.- S. Martino de Joiba 1555 (CEG 6, 1951, 66). La forma metatizada Joiva/ba aperece aproximadamente entre 1300 y 1600″. [Luis Monteagudo García, sub vocabulo Xuvia in Anuario Brigantino de 1999, nº 22 ]
Ainda que poidera existir hesitación sobre a grafía Xuvia/Xubia, en virtude do exposto pensamos – decíamos o día 15 de marzo de 2001 nun informe á comisión de Goberno para remitir á comisión da ponencia do Nomenclator de Galicia (24- 11- 2000) “no seido de que no mencionado nomenclator galego Xuvia se escriba cempre có /v/ por ser o mencionado Xuvia hidrónimo antigo”.
A comisión da ponencia do nomenclator da Xunta de Galicia finalmente aprobó a grafía Xuvia, como a ortográficamente correcta.
En este sentido devemos velar pola súa preservación, pedindo se modifique a non oficial grafia Xubia, pola oficial Xuvia, aprobada pola ponencia do nomenclator, dos carteis de Feve e da Autopísta do Atlántico
[Contin. S. Martin de Xuvia, Real de Eclesíasticos]
20 Conseda [posb. deverbal por Conceda, sinónimo de ‘concesión’ de ‘posesión usufructuaria ou enfitéutica de un terreo, con mostra de seseo]
23 Arteixo [de Artio “Urso”, Art-a-sius ]
33 Conso [de Canus, lat Can-ōsus > Conso]
34 Fondalados [terreos en hondonada]
35 Seara [senara, terra de cultivo]
35 Pexido (posb. Gentil. Pesidius)
35 A Cuca [posb. un arbusto]
36 Porco [posbl de porc- alcume “suxo”]
36 Solleira [posb. *Sōlari-aria ]
36 Ribeira
36 Resollo [ de resollar, tomar alento, prob. a parte alta dunha costa, onde persoas e animais tomaban resollo]
36 Pazo
37 Pombo
37 Goyo [= Coio, “pedra”]
37 Pedreira
38 Queteiro
39 Morteiro [de mŏrtā-rium, “morteiro” “semilleiro” porque se utilizaban recipientes de pedra como morteiros grandes]
38 Chousa das Chaves [lat. Clausa das Claves]
42 Choza [Chousa posb. lat. Clausa “terreo pechado”]
41 Dastone
71 Prado da Fonte
78 Panton
En Narón Terra de Trasancos día 5 de outubro de 2011
REAL DE LEGOS DE SAN XIAO (JULIÁN) DE NARON
- Outeiro / Chousa
- Prado
- Bodillón / Bouza
- Barreiros
- Revolta / Fonte de Sevilla / Sequeiro / Ludeiros
- —
- Chanteiro / Chouza (*Chousa)
- Fonte / Fraga
- Cova
- —
- Curros
- —
- Brozas
- Thaca / Maro
- Pazo / Pardiñeira
- —
- Gándara
- Tremada / Castro / Budial
- Roque / Ciprián
- —
- Pio do Mato (Mato = Oso) / Paso
- Pazo (z/s, seseo)
28 Tomada
- Fucal / Vilar / Cortiña
- Boide / Veiga / Casano / Cruz
- Moles
- Corgo / Pereiro / Soutullo
- Foro / Fartaña [*Sartaña]
- Franco / Sitio da Iglesia
- Fabelle / Tarreone / Meñeiro /
- —
- Muiño / Quintá
- Fabelle
- Prados
- —
- —
- —
- Sitio dos Olmos
- Crobas (= Grovas, “Minas de ouro”)
- Os Bicás (= Vicás)
- Ortiña / Pedregal /Sitio das Pedras
- —
- —-
- —
- Zapateiro / Sitio do Espiño
- —
- Burreiros
- Barbeito
- Pola
- —
- *Bembieiro / Freiro
- Lelous
- Sitio de Paso
- Cavana / Puoca
- Berruga
- Bazcon [*Barcón]
- Armada / Carneiro [Carneiro, Carracedo, Carnoedo, airl. Cairn, “pedra” é amilladoiro relacionado có camiño de Santo Andrés de Teixido, perto do Chalet de Cabezas]
- —
- Fartaña [*Sartaña]
- —
- Terrea
- Ferreira
- —
- Corrucheiro
- Porgordo [Pozo Gordo]
- Narangeira / Bieiteiro
- —
- *Carrunezio
- —
- Leixa
- Bicuda
- Dotelle
105 Punto
113 Boiaás
125 San Roque
131 Pena Parda
133 Paredes
134 —
135 Regueiro
137 Arsega
139 San Clemente [San Clemenzo]
143 Monte
154 Bicoito
155 Pichoca
173 Burgas
175 Rio do Covo
176 —
177 Agras
189 Brosas
196 Esturado
199 Allos
202 Torre
205 Nogueira / Ralloas
216 Godo
217 Paia
223 Do Bas
224 Areosa
227 Gadoy
229 Moles
233 Caval
235 Freixo
237 Forgas
245 Biscoito
247 Bidal
255 Bimbieiro
258 Bodial
262 Casa Grande
266 Aturador
270 Boruz
273 Beque
274 Vizcoito
291 Sapin
295 Rata
301 Boltas (Voltas)
311 Lama
312 Souto
323 Do Souto
401 Do Talle
403 Beque
405 Cardo
384 Rigueiro
375 Busallobre
422 Bosteiral
423 Moles
459 Leira
465 Pintiña
477 Talle
LIBRO DE SAN XIAO [SAN JULIAN R. ECLESIÁSTICOS?]
- Espin
- —
- Forjas
- Maria
- Parain
15 Estel
32 García López
33 Godr
39 Mariña
/Fin de San Xiao de Narón
REAL DE LEIGOS DE SAN MATEO DE TRASANCOS
- Pena Torca
- Fornos
- Cazeado
- Agrela
- Chousa
- Sequeiro
- Lugar da Fonte
- Fontenla
- Codesal
- Chousón
- Leirón
- Pereira
- Fraga da Pereira
- Casa Vella
- Trabello
- Seio
- Pilde
- Vilar
- Traleira
- Pallosa
- Casal
- Revolta
- Correira
- Fafe
- Sitio da Fe// Sobre a Leira
- Festal// Loureiro
- Curro
- —
- Pastorizas
- Seijo
- —
- —
- —
- —
- —
- Cortiña
- —
- —
- Gaiva // Tarreo
- —
- Chousa Pequena
- —
- Barcia
- Barrosa // Civela
- Barreira // Tonua
- Signo
- Leixa
- —
- Rata // Caneiros
- Quintá
- Lugar do Mercader
- —
- —
- —
- Grela
- —
- Beque
- Viñas
- —
- Tras do Corgo
- Penecha
- Gabian
- Noelle
- —
- Besbasante
- —
- —
- —
- —
- —
- —
- —
- —
- Fernánpas
- —
- —
- —
- —
- —
- —
- Pallota
- —
- —
- —
- Cara
- Casa Vella
- Vireiños // Leirón
- —
- Vacariza
- —
- —
- Leixas // So a Cara // Valado
- Pena Fondeada
- —
- —
- —
- —
- Fornas
- Acordado
- A Oxela // Aoro
- Dumina
- Sernada
- —
- —
- —
- Seifeda
- —
- —
- Trareso // Antigo
- —
- —
- —
- —
- —
- —
- —
- Lubinos
- —
- —
- —
- Corral Vello
- —
- Muiño
- —
- Cascualla
- Pereiras
- Calliqueiras
- —
- Utiño
- —
- —
- Alfergo
- —
- Tarreo da Croa
- Cuariña
- —
- Terreo da Aroa
- —
- Pozo Mariño
- —
- Bimial
- —
- Caguigeiro
- Sucuños
- Fraguña // Riva do Rio
- —
- Andela
- —
- Codesaliño
- —
- —
- —
- —
- —
- —
- Chousa Feroz
- —
- —
- Rega
- Tellado
- Camallona
- —
- —
- Barallobre
- —
- Catabois
- —
- Junto a la Iglesia
- Cadaval
- Terrea
- —
- —
- —
- —
- —
- —
- Tras a Figueira
- —
- —
- —
- —
- —
- —
- Monte das Vestas [Bestas]
- —
- Terzas
- —
- Despedenal // Cartelas // Leirón// Barria
- —
- —
- —
- —
- —
- —
- —
- —
- —
- Barria
- —
- —
- —
- —
- —
- —
- Sitio da Pena
- —
- —
- —
- —
- —
- —
- —
- —
- Tonua // Abruñeiros
- —
- Telleira
- —
- —
- —
- —
- Carabuchal
- —
- —
- SoCastiñeiro
- Serfeda
- Pajarón
- Carabuchal
- Treuma
- —
- —
- Barrueco
- —
- —
- —
- —
- —
- —
- —
- —
- —
- —
- —
- —
- —
- Pilleiro
- —
- Junto o Muiño
- —
- —
- —
- —
- —
- Carvallal
- —
- Chancha
- —
- —
- —
- —
- —
- —
- —
- —
- —-
- —
- —
- —
- —
- —
- —
- Rega
- —
- Campo
- —
- —
- —
- —
- —
- —
- —
- Traveso
- —
- —
- —
- —
- —
- Farza
- Coto
- —
- —
- Eltaruna
- —
- —
- —
- —
- —
- —
- Casau
- —
- —
- —
- —
- —
- —
- —
- Leira Longa
- Agrelongo
- Chousa de Abru
- —
- —
- Calloqueira
- —
- —
- —
- —
- —
- —
- —
- —
- —
- Granja
- —
- Cotodoris
- Gamián
- —
- —
- —
- —
- —
- —
- —
- —
- —
- —
- —
- —
- —
- —
- —
- —
- Falleira
- —
- Cagigeiros
- —
- —
- —
- —
- —
- —
- —
- —
- —
- —
- —
- —
- Terdazas
- —
- —
- —
- —
- —
- —
- —
- Corripa
- —
- —
- —
- Ria do *Rio [*Vio]
- —
- —
- —
- —
- Barria
- Fomba
- —
- —
- —
- —
- —
- Curro
- —
- —
- —
- —
- Camallona
- —
- —
- —
- Pena do Ma[r]co
- —
- —
- Reguela
- Rojida
- —
- —
- —
- —
- —
- —
- Noelle
- Lahaor // Cai
SAN MATEO DE TRASANCOS REAL DE LEGOS (2)
- Urtecade
- Enteumeuma
- Treumas
- Carruallal *
- Rugiela
- —
- Pastoriza
- —
- —
- —
- —
- Gilfeora
- Cara Buchal [Carabuchal]
- —
- Coruña // Tras dos Feijos
- —
- Castilleiro // Carrelas
- —
- —
- —
- —
- —
- Carrualio
- —
- Loureiro
- Fochorogue
- Codo
- Caneiro
- Casa
- Corrinas [*Corripas]
- Carreira
- —
- Grelas
- —
- —
- —
- —
- —
- —
- Bafreira
- —
- —
- —
- —
- Revolta do Castro
- —
- —
- —
- Preseiro
- Coruñas
- —
- —
- —
- —
- —
- —
- —
- Priol
[ITEM – 5 SAN MATEO DE TRASANCOS]
- Beque da Naranxeira
- Curido // Carballal
- Beque da Pichoca
- —
- Nelle
- Fonte de Nelle // *Jutao [Fontao?]
- Festal
- —
- —
- —
- —
- —
- Cochal
- —
- Boedo
- Bigres [*Bigoes]
- —
- Penela // Basillón // Séptimas
- —
- —
- Murado
- —
- Pichoca
- —
- Tra[l]o Balado [Trás o Balado]
- Mar
- —
- —
- —
- —
- Grado
- Mariñeira // Arnenes
- —
- —
- —
- —
- —
- Ferrucente
- Mata
- Pozo Vello
- Revoltilla
- —
- —
- —
- —
- —
- Borrallada
- —
- Pajarón / Pazo
- Carolo / Carballo
- —
- —
- Marca
- —
- Acaroado
- Burrirón
- —
- Tienta
- Cardoi
- Petiosa
- Pureltiña
- —
- —
- Venfillos
- —
- —
- —
- —
- Embras
- —
- —
- —
- Pedreiros
- —
- Carballosa
- Apellas
- Certina (*Cortina)
- —
- Lugar do Arias de Pedreira
- Lañade
- Fresto
- —
- Ferrai
- —
- —
- Salgeiro
- Carzo (*Corzo?)
- Pergoido
- Lostio
- Carelle
- Chousa da Iglesia
SAN MATEO DE TRASANCOS [P -8-5]
- Coras
- Salgeiriño
- —
- —
- —
- Campanerio
FIN SAN MATEO DE TRASANCOS.
SANTA MARIA MAIOR DE O VAL REAL DE LEIGOS I (1-409)
- —
- —
- Sitio da Raíz
- —
- Cortiña
- —
- Sequeiro
- —
- Vidueiro / Mora
- —
- Sitio do Curro
- —
- Sufonte / Chousa Pequena
- —
- —
- —
- —
- Cadaval / Casalillo / Corte Grande
- Arcosa
- Pelellón / Casal
- Lega / Cabada
- Fornosca / Mota
- Insina [Encina? por Carballo?] / Castiñeira
- Sitio da Bolta
- —
- Curra / Fontes
- —
- Abelleira
- Pidin / Prado Vello
- —
- Medo
- Bila Diego / Morfroi
- Casaliño
- —
- —
- Pedreira
- Cerdido
- Cha
- —
- Velleiro
- —
- —
- —
- Corval
- —
- —
- Agua Luz
- —
- —
- Vila Uje
- Cruz Dada
- Gerral / Cameleiro
- Vila Cornelle / Revolto
- Vila cage / Vila Uje
- Tras el Camino / Agra mallor
- —
- —
- —
- Piñabedo
- Cobelo
- —
- Revas
- —
- Golpeiras
- Monte de Gradón / Monte do Casal
- Bouzoa / Outeiros
- —
- —
- —
- Campos
- Cerdeiras
- —
- —
- —
- Mato darriba
- Cucheiro / Lama Boa
- —
- —
- Merlán
- Coto Grande
- —
- *Bio oroi.
- Casón
- —
- —
- Prado do Bio
- —
- Vila Urfe / Brajes
- —
- —
- Sitio do Cal / Sitio da Igrexa
- Cheira
- Listido
- —
- —
- Naveira / Campo das Naveiras / Granoeira
- Carvallo Grande
- Campo do Val / Ferreira
- Regueira
135 Casa Nova
142 Castro
- *Des Rueiros
- —
- Carro
- —
- —
- Cruceiro
- Boz de Quintá
- Maria Malla
- —
- Rigueira
- Riaroz
- Casa Val
- —
- *S. *Utaterita
- —
- —
- Voucellas
- Arrima
- —
- Sirras
- Novás
- —
- Balledas
- Sistado
- Trasobalado
- —
- Solteiros
- —
- Rebolbo
- —
- Carballede
- —
- Sitio do Padre
- Piñeiro
- —
- —
- Agrosa
- Navas
- Filgueira /Mariña
- Chá Pequena
- —
- Sitio da Costa
- Lamigueiro
- Ameijeira
- Monfrois
- —
- —
- Vorgas
- Vidin
- —
- Cortella
- Consumillas
- Roivas
- —
- Cururo
- —
- Penelas
- Corgas
- Cotosendes
- —
- Poura Vila
- Sitio da Eira
- —
- Sitio da Festa
- —
- *Deso Fuentes
- Rey Gonzalbes
- Agro do Rio
- *Souto de Vilar
- Entre as Fontes
- Fogo
- —
- Carisa
- —
- Vila Fores
- So a Horta
404 Dreira
409 *Branvo
REAL DE LEGOS SANTA MARIA MAIOR DO VAL (2)
- Santa *Marita [Marta]
- Do Forno
- Firrusente [Ferrucente]
- Penica / So a Iglesia
- Chancela
- Calzada
- —
- —
- —
- Arboaxo
- Alburamendez / Sitio dos Condes
- Carballedas / *Rey Jual / Fonte da Pia
- Villaresa
21 Piñeiro do Medio
22 —
23 —
24 Santa Margarida
25 Lama Boa
27 *Ficitra
30 Brago
36 Da Costa
39 Agro Longo
40 Olmos
41 Tras os Camiños
44 Montados
45 Sufonte
46 Insua dabaijo
47 Beque do Rey González / Cortina do Vilar
49 Ferreiro das Fontes / *Beques dos Arboares
52 Fornouca
53 Frabadalla
57 Dacalla
59 *Cabalecio
61 Fonte da [H]orta
62 **Atarios
65 Larralla
71 *Vilares a Fonda Pan
76 Camiños
77 Brafes
81 Marco
87 Cortes
88 Rio de Cortes
89 Prado do Souto
90 *Serdia
REAL DE LEGOS SANTA MARIA MAIOR DO VAL (3)
418 *Bardós / Coto da Armada
- Sufontes
- Abelleiro
- —
- Ponte no Val
- Campanario / Peirón
- Lamigeiro
- Payo
- *Luberro
- —
- —
- —
- —
- —
- Anellas / *Fiertal
- —
- Lagoa / Carnerolin
- —
- —
- Subreiro / *Lira
- Estajaos
- —
- —
- Sucasal
- *Dislegueira
- Zamoranos
- Tiesta
- —
- —
- Peroleta
- Vilaresa
- —
- —
- Lamatreumas
- Cortiña de Vila Urfe
- Jargas
- —
- —
- Carafias
- Areosa
- —
- —
- Barbeito
- —
- —
- Sonareta
- —
- Sobre a Eira
- Frai Batalla / Balita
- Darrais
- —
- * Bio do Bego [Rio do Rego]
- —
- —
- Gosende
- **Frego Uturado [?]
- —
- —
- —
- Estofas
- Sitio de Nino
- Cova
- Berlosada
- Calón
- —
- Vidueira
- Peirón
- —
- —
- *Alizar
- —
- Polo Méndez
- –
- Corgas
- Esqueiro
- Eracela
- Oada
- Freijo
- Pilleiro
- —
- Monte da Fraga Darriva
- —
- —
- Arca
- *Dore
- Pedreira de abaixo
- Balados
- Terreo de Dustias
- *Sois
- Canaveiras
551 Meirointe
556 Zaralla
557 Rio de Cortes
560 Casano
561 *Clamal
565 *Tertedas
566 Cornido
571 Beque do Rio
583 Pradelo
585 Riazoi
596 **Berdeyode
599 Mauriñas
600 Bastidos
607 Bibazos
616 Trasin
639 *Cuarias
666 So a Leida da Baixo
624 Cornide
626 *Pradero
627 *Lausido
640 Bechesco
676 Pomar
677 Cuariñas
679 Becota [Bicota]
682 *Oranaoa / Trado Pazo
685 Canis
686 Seco
687 Volote
708 Cortiña da Dentro
709 Feijo de Miguel / Brego / Monte Pequena
714 Savadelle
722 Ynsúa Redonda
697 Bega [Bica]
699 Pedreira da Baixo
703 Xestas
704 Carballidas
725 Breral
728 Castiñeira
732 Agro do Río
734 Riazoi
735 Segade / *Reigoneales / Monfrois
740 Seve da Vara
760 *Tesgeiro
761 Fontego
768 *Saoade
775 *Castiñeiro
785 *Revoetada [Revoltada?]
808 Dendedo
821 Sitio do Campo
831 Cobajes
835 Cima da Vila
847 Ruivas
855 **Cibrai Terra
872 *Merfenete
874 Mioño
894 Poleira
905 Corda
915 Casolo
923 Lavandeira
925 Velouzada
931 Varallas
935 Pitiscal
943 Calzada
947 Lagoa da Fonte
941 Golpelleira
943 Pajarón
957 Barbás
959 Listigoeira
965 Ralo
973 Cantumbal
977 Mato da Riva
983 Luveiro
987 Mariadone
997 Caida
1001 Fornoica
1011 Morta da Casa
1013 Mainzal
1017 Soapequeno
1022 Lanaboa
1026 LeiradoPorto
1036 Frandeiras
1037 Gosendes
1038 Piñeiros
1041 Desnedaria
1042 Pena Corados
1043 Mourin
1045 Pomar de Muro
1053 Niño
1061 Bego de Aguas
1062 Caviza
1066 Cruceiro
1068 Feitores
1071 Lugar do Piñeiro
1072 Valeiros
1073 Correlo
1074 Campo
1087 Pedia de *Inia [Iria]
1095 Regueiro de Moas
1098 Bois
1113 Pedra da Eira
1119 Benao
1126 Campo da Cruz
1128 Sagade
1128 Coto de Modia
1129 Fornouca
1130 Zobre [= Ciobre]
1134 Presa
1137 De Camino
1134 Tarreo do Solar
1146 Foxo
1151 Caliada
1156 Sonbez
1157 Pereira
1163 Rio Rodriguez
1168 Sitio da Criz
1180 Cera
1183 Bazoa
1192 Pazos
1204 Belleiro
1213 Carbado
1216 Granoeira
1227 Felxara
1242 Gosendas
1250 María Santa
1251 Granoeira
1262 Sagade
1263 Deniaria
1276 Amido
1281 Penelos
1312 *Faso Daita
1318 Purlego
1326 Perdiosello [Pedroselo?]
1329 Cania
1335 Agualuz
Fin toponimia CME de OVal
—-
En Narón Terra de trasancos martes 22 novembro de 2011-11-22
Asdo Andrés Pena Graña
Tecnico en Historia, Arqueoloxía e Arquivos.
—
[2ª PARTE]
—-
REAL DE LEGOS DE SAN SALVADOR DE PEDROSO [ 988]
1 Castro da Hermida
1 O Pozo
2 A Ribeira
2 Codesal
2 de Leal
2 A Veiga
3 O Revolto
3 A Hermida
4 O Castro
4 Naveiras
6 Riquián
7 Casavella
8 Yrexe ?
9 Pereira
9 Xuncal
9 Rega
11 Xestal; Cales; Campo
12 Riquian
14 Fradelo “marco menor” cf. frade da Praza Quintana que proxecta o cilindro terminado en punta que capta la toma de terra do pararaios.
14 Corredoira
14 Ramallal
14 Sauto (cf. Lodairo) [psb celt santo-on-.
15 Cotelo do Medio [Arca de Nelle CDP n2, ACM A8. Mirogoo/Mirágono/ Mirogono/]
17 Meizoso [pos. celt. rel. *medu ou *meido]
17 Quitin
18 Noniña
18 Sauto Novo
19 Couto
19 Cavazal [kaabzal CDP n2 ACM, A8, p 237] [pos. celt. rel * caua/o OIr. cúa, W cau ‘creux’]
19 Rio do Couto
20 Cubelas
20 Pedregal
21 Leira Grande [ celt. *lāro]; Bouzello[ si celt. cf. bo(u) “vaca” + suf lat.]; Tennencia; Centeiro
23 Cotelo de arriba
25 Mosteiro
25 Vegel [prob. Apelativo]
25 So a Casa
26 Pradelo
26 Catasol
27 Pombiña
27 Candame [celt. cant/d]
29 Eirado
29 Pereiruga [Fonte de Talle; Ansellede, Ansedelli CDP n 4];
31 Ánimas
32 Rabascos [posb celt. elemento raua]
32 Cruzeiro; Cortiñas
35 Soilán; Graña [obscuro pos. celt. elemento soio/a]
36 Seixo
38 Cobas de Romás; Rega de Soaveiga veiga posb. celt ueica; uei; Sutina [posb. celt. su; Colmeas [CDP nº 4]
40 So a Hermida; Revolta [os muros do castro da Ermida]
41 Cotelo
45 Salgueiro
46 A rega do rio do Couto
45 Sobre Camiño
49 Rio da Vila
51 Golpilleira [psb lat. vulpellaria sitio de golpes ou raposos]
53 Espiño
55 So Camiño [posb celt. camanon]
57 Cerdeiras (M. T. V p 988) Cerdeira
59 Raveiras [Labradío, pos. celt. elem. En –rauo/a]; Pouso
61 Muiño Queimado; Cerdeira Brava; Pena Mirógono pos. cel miro; Caabazal (CDP nº 4)
63 Bacariza [posb. cel. baga-]
64 Veque [Beque]
65 Gandarón [psb celt canto-/gando-]
65 Xeltal de Pradelo ?
66 Cortiña de Casanova; Casal da Pedra; Casal da Graña
67 Darrega; Rigueiro; Pereira ; Campizeiro
71 [Lugar de] Santá; Pampizeiro;
72 Santa Á [Ana] “ ferrado de hortaliza al sitio de santa á de 1ª calidad [CE Pedr. 72ª] [contar a historia da Santa Ana galega]
74 Loureiros
76 Cotelo de abaijo
79 Carballo
80 Leira Longa; Varreiras [Barreiras psb. celt *Barr]
83 sitio das] Congostras (monte bajo de segunda calidad) psb celt cf, kongoustos
84 [Sitio da] Millas / Arca de Savin/ Leira grande [psb celt *[p]laria
85 [Sitio de fontana] “souto de terceira calidade”
87 [Sitio de ] Fajín [pronº Faxín, “sitio de faxin” 107ª
91 Naveiras
92 Gaiba
93 [Sitio] da Lameira [psb celt. lama-‘mud’]
97 Portela
102 Cagallosas
102 Lamas
102 Pozo Bello [Vello]103 Rega do Couto [rev.]
104 Baixo da Hermida/ Fonte da Hermida
105 [arroio [psb. cel. arrugio- arrugia- de ] Currugeda [pronº Curruxeda; pos. cel. carruca-]
107 [Sitio do] Pelamio
108 Cortiña [ posb. celt. corto– aIrl. Gor]
111 Santá [ ao NE de Doso]/ Yvas, Ivás (Santá)
114 Casal da Cerdeira Brava
115 Rega do Requeixo
116 Rega /Golpilleira/ Costeira
119 Nobás /Casabella
120 Candame [ posb. cel. cand]
123 Sitio de Maial [de 1ª calidade]
121 Rega do Couto
123 Porto dos Carros [se fala de 5 ferrados de sementadura de promeira calidade cerdeiras NW de Doso al sitio de Porto dos Carros cf. “Porto dos Carrás” Cerdeiras SW de Pedroso//; Fontana, seguramente Fontá –tá
125 Casobello
126 Pielas [ponte de Pielas] [si ‘p’ celt. cf IE *kwek- ‘distante’IEW:640’]; Ponela [>Pontela]
127 Paradelo; Pradelo
129 Budue(i)ro [psb. celt. bitu-]
130 Casal da Costeira
121 A Eira
132 Fonte; Caldebozán
133 Peruxal do castro [Pe[d]ruxal do castro “canteira de onde se estraia a pedra” cf. Castro da Pedreira >Pereira; e Castro do Pedreiro> Pereiro
137 Barreiras
138 Pelamio
139 Codesal [posb. celt. con- druses]
146 Nobás [Novás]
153 Latnore?
154 Bacariza
155 Arroyo de Pradelos
157 Pallota
158 Pereiruga [ pos. de Pedreiruca]
160 Arroyo de Riquián
161 Costeira
165 Zernadela
166 Fonteboa [Fonte Boy]
167 Rega das Cerdeiras; [Agua de Cerdeiras]
170 Leira Longa
178 Tarreo da Aira
195 Regoa das quenturas
196 Congostras
205 Cabela
206 Poso
208 Pereiras
219 Cameleiro
220 Castros de Pereiruga [Castro da Cibdade]
220 Costa da Area; Casal da Ribeira; Montes de so a Chousa e Monte da Pena; Budueiro; Rego de Angueiro; Montes de Bazón; Montes de Budueiro
221 Painzás, Sobre a Agra;
222 Rio de Angueiro; Lurada; Devesa de Su Magestad; Casal de Cernadela
261 Sobre a Torre
262 Corral
279 Leira [ie *plaria, celt. laria] Longa; Silveira; Porta de adentro
285 Varengas? de Arriba
298 Varengas de Abajo
296 Casal de Pereiruga
308 Cacheiro
312 Cira
313 Bazón; Revolta de abaijo
315 Casal do Loureiro
316 Quarto
317 Arroio de Pradelo
226 Regueiro
330 Gándara; Gandarón
345 Soutiño
349 Castiñeiras
378 Espiño
382 Angueiro; Cales
394 Sobre Corredoira
399 Caldabalsa
407 Vasbascos
409 Xarampio
429 Varengas de abaijo
430 O Cal
441 So a iglesia
447 Buleiro [Bileiro]
456 Retorta
467 Pedregal do Muiño
468 Costeiras
469 Pena Blanca
449 Soilán de Arriba
506 Piñeiros [Pinneiros (CDP n 24); Pynedo de Pddroso cdp 262]; agro do Home Morto [cdp 24)
525 Huias
529 Zenteira
534 Vegado
543 Anella [Anela]
555 Arroyo de Peruxal
589 Rega do Pereiro
595 Pernas
613 Folocheiro
614 Reventón
Fin de Pedroso
INCIPIT LIBRO DEL VECIDARIO Y PERSONAL DE LEGOS DE SAN LOURENZO DE DOSO
001 Costa; Tortos; Testal
002 Presa; Tras dos Canos ; Cortiña;
003 Campo de Aba[i]jo; Cavadiño
004 Pielas; Taboada; Puente de Pielas
005 Gaiba
005 Pena do celt. penna- “cabeza, cabeza de pedra, pena” (Moralejo)
006 Calvos Villates
009 Muiños; Pereira; Lamelas [celt lama– “lama”, “terra plana?” OIr lám “hand”]
010 Lauridal [celt *Laurita pos terreo encharcado”], siruiceria; Piago da Ponte; Sirviceria [lat. servicialia], Piago da Ponte; Piaga; Piago [lat. pielagum]
011 Soutiño [lat. saltum]; Avia [ hidrónimo do celta antigo común (Tovar Tarraconensis, 326; Garcia Alonso Ptolomeo, 260-61); Lavandeiras; Codesal; Codesales
017 Vidueiros
020 Chao de Doso; Lamela
021 Palamios [Pelamios]; Calbos [Calvos]; Loureda;
025 Porto do Rio
026 Sirviseria [Servicialia]; Patas
27 Santa á [Santá, Santa Ana]
30 Espiñeira; Ribeira
31 Casa noba [Casa Nova; Casanova]; Souto
35 Ponte de doso
37 Rega
37 Presa [Presa Feliz?]
39 Folia; Agrobó
40 Pedreira
44 Xestal
52 Cal
57 Casal
60 Bustelo
63 Erixil; Vista Alegre
64 Cabrita; Rio Bustela; Bouza Redonda; Pemio;
65 Esairial
66 Pelaimos
72 Casa Noba [Nova] de Abaixo
73 Casa Noba [Nova] de Arriba
77 Lavandeira
82 Soo Comario
86 Casal Cargado
88 Campo de Aba[i]jo; Casa Noba
91 Cabos Cargados
93 Carballo; So a Fraga
94 Hortas
95 Carballo Furadoç
98 Sobre la Iglesia
99 Loureda
101 Paredes
108 Verdascal
109 Viera, Reconco
114 Amgeiro
128 Cotelo
140 Perdon [Pedrón] da Gaiba
147 Cortiña de abajo
198 Punxal
153 Ponte
156 Predeiros [metatesis por Pedreiros]
1 Cocheiros, 1
194 Cruz
104 Cavadiño
001 Yglesia, Yglesario
005 Ve[i]ga
009 Aira
011 Liñares [armada de Liñares]
015 Varreiras [Barreiras]
— ;Mons Acutus [Monteagudo CDP n2 ACM 8
— Mestas de Asperancia [Esperón?] CDP n2 ACM 8
— Fonte Gavan CDP n2 ACM 8
—Carballo de Edratil CDP n2 ACM 8
—Portum Lucis “Porto de Luz CDP n2 ACM 8
/Fin de Doso
SAN VICENTE DE PLACENTE
01 Vaamil
02 Cruz
03 So Cano; Donxia?
07 Carballosa; O Mago; O Camiño
08 [Delante la puerta] [Diante da Porta]; [Tras de la Casa] [Tras da Casa]
09 Castelo
10 Bermú
11 Roycheiros; Farmariz
13 Momdrega; Os Vilares;
17 Xabrueira
18 Cortina de Tras da Casa, O Ferreiro; Rega Pequena
19 Pradeira
21 Castro; So Vilar
23 Orras
27 O Souto; Leira
29 Xalaveira; Fabas?; Porto do Masto
30 Lourido; Souto Frío, Xabroeiras,
31 Grañal,
33 Beque da Urea ?, Eiras
34a Bustos. De ide. *gw evolución a b. En ide. Gwou-, “boi” >irl. bó, lat. bōs, βους, ind. ant. gáuh, inglés cow, al kuh. Bustos [como en Botorrita Boustom] sería pois [‘no para todos’ –sinala Moralejo- a quen seguimos] a *gwou-stH2 “lugar para vacas”, cf. ind. ant. Góstha
34b So a Igrexa; Saiña; Lamela; Prado Pequeño
35 Cabezas [cf. CDP Caabazal], Cova dos Calvos; Calvos de Arriba; Formigas
36 Castros; Pena
37 Viñas
39 Placente; Ribeira
40 Punta; Veigas
41 Chousa; So a Casa; Castiñeira
42 Valado; Porto do rio do Mato
43 So Samil; Formaríz; Beque de So Vilar
44 Bouzoa; Roucheiros Grandes; Pena Grande; Carril do Castro
45 Pena do Bogo; Mondrega
46 Pena Blanca; Cortiña de Placente
47 Bermú de Arriba; Bermú de Abaijo
49 Rega da Lamela
50 Canta a Rá; Seara; Seara de Abaijo
57 Nogueiras
59 Ayra
60 Figueira
62 Soutiño; Roucheiros Pequenos; Mazá
64 Xermal; Leira dos Cregos; Fonte Sega; Sobre a Leira; Tras da Leira; Fonte Linda; Farraque
67 Pedregal; Tarreo da Fonte
68 Somuzo; Pedreira; Bouzo
69 Carballos; Zernal; Mara
71 Aneiro
[AD CONTINUANDUM]
..]
Importantes datos aplicables [ut supra] á toponímia galega [a engadir en Sedes] extraídos do desciframento do tartésico (= Celta Antigo común)
AMOURA omuŕika*[ om4R6k*[ [J.16.2] < *u(p)omorik_ ‘the under-sea
world’, cf. Gaulish Aremorica ‘the land by the sea’, Welsh arfor-dir ‘coast’. Polo tanto en “Montiños da Moura” non é A Moura, é Amoura: o ser, sobrenatural do outro mundo do Alén
niiraboo […] ‘belonging to the Neri’, dative plural, cf. Welsh
ner ‘lord’, Indo-European *hanér- ‘man’. Note also nira-kaaltee ? ‘for the
Nerian Celt’ (Mesas do Castelinho). Relacionado co noso toponimo Narón.
LAGOELA
lokoon – Laco, Lacuna; Lago, lagoa e derivados, lagoela, etc.] [….], also lokoon [J.57.1], ‘grave, funerary monument’, cf. Cisalpine lokan ‘grave’ (Todi): Indo-European _*legh- ‘lie down’. Alternatively, lokoon could mean ‘oath’, cf. Old Irish lugae (Jordán 2006), or ‘Lugus’ as an accusative singular corresponding to lokooboo.
Nota:
Avoz atópase en case tódolos diplomas galegos que conteñen deslindes polo que, como dixemos en 1991 (Narón un Concello con Historia de Seu VI), non ten nada de particular que a primeira vez que apareza esta denominación nun documento Galego suceda no primeiro deles, o máis antigo que existe en España, o diploma SILONIS REGIS ( sub die X kalendas septemberes Era DCCCXIIIª, 23 de Agosto do ano 775 ) polo que o rei Silo dona a varios relixosos entre os ríos Iube e o Masma, e máis concretamente entre o río Alesancia e o Mera, no lugar de Lucis, un Celeiro, hoxe Celeiro de Mariñaos: LIB- 055 “ […] Ut darem eis locum orationi in cellario nostro qui est inter Iube et Masona, inter ribulum Alesancia et Mera, locum que dicitur Lucis determinatum de ipsa villa ubi ipse noster mellarius avitabit Espasandus, et per illum pelagum nigrum, et iusta montem que dicitur Farum, et per illas sasas alvas et per illa lacuna usque in alia lacuna, et usque ad petra ficta et per illa lagenam [Se non o estorbara a precisión matemática das cartas de deslindes no hidrotropismo de tanto lago poderían, en boa hidrognósia escoliastas de Villar, decreta-la hidrogoxía última para tanta lacuna e lagena da diplomática galega] et per ipsum villare que dicitur Desiderii et per illum arogium que dicitur Alesantiam et per alia pedra ficta qui stat im montem super Tabulata per ipsa strata qui esclude terminum usque in loco que dicitur Arcas, et arrogio que dicitur Comasio, cum omnen exitu et regreso suo, castros duos […]” (Manuel Cecilio Díaz y Díaz 1974 pp. 212- 13.).
[En 1987, con el grupo de Arqueología da Terra de Trasancos nos dedicamos a recorrer estos límites y a reconocer este inmobiliario arqueologico institucional demarcatorio. Estos papeles los hemos publicado, siempre en gallego, en los trabajos de historia local de Narón – como decia un escritor ruso, si quieres ser universal escribe sobre tu pueblo.. a paso a traducir, ojo es paráfrasis, el texto anterior”
para darle un lugar de oración en nuestro Celeiro [hoy es el Celeiro de Mariñaos, en A Mariña (los Namarini) lucense] que esta entre el [rio] Jube y el [rio] Masma, entre el [rio] Alesancia y el [rio] Mera en el lugar que se llama luces, y se determina [limita con] de la villa donde vivia nuestro meleiro [apicultor] Espasante [hoy lugar de Espasante] y por el PIAGO [Piélago] NEGRO [son charcas o pantanos míticos, pozas que comunican con O Alén o Sid, y sus seres míticos, todas las parroquias gallegas que se precien algo tienen aún hoy uno, se les conoce como ‘o pozo sin fondo’ y son muy temidos por que en ellos desaparecen personas, carros y ganado] hasta el monte que dicen de Faro [estos fachos, eran de leña y se usaban para vigilar el mar y avisar de peligros de invasiones piráticas como las de los normandos y otros] y por los Seixos Blancos [el cuarzo blanco,visible hasta en la noche cerrada se usa mucho para demarcar, aún hoy cuando una carretera toca uno de estos cuarzos, el marco se coloca en un lateral bien visible y sigue cumpliendo su función] y por la mámoa [violada, con lacus o agujero de violación. En el texto reproducía una imagen con un mapa de un couto jurisdiccional, donde se reproducen estas lagoas o mámoas demarcatorias con forma de volcán, como pequeños Vesuvios] hasta otra mámoa y hasta una piedrafita [pos. un menhir. Cerca de Padrón (A Coruña) fueron epigrafiados con inscripciones de término en el siglo XII algunos de estos menhires, ya de por sí demarcatorios desde tiempo inmemorial]y por la Mámoa y por el villar que llaman de Desiderio y por el arroyo que dicen de Alesanza y por otra piedrafita en el monte que está sobre Taboada y por el camino que separa el termino hasta llegar a un lugar que llaman Arcas [las arcas son unas mámoas del bronce inicial], y hasta el arroyo llamado Comasio, con todas sus salidas y giro y dos castros […] .
LIB- 056 do mesmo modo nunha carta do 982, de Celanova,
“[…] quomodo dividet cum villa Sancta Columba, Ermigildi et Atanes et transit Limia ad Patrono intra Mogaynes et Sancta Columba et feret in arca tras limia ad casam de Domno et per suis terminis ubi inveneritis lacos anticos et mamolas . Uno laco qui est tras Limia unde venit liniolo qui transit per Limia et venit inter Sancto Martino de Calidas et feret in cima de villa ad alio laco maior per suo liniolo ubi iacet efigiem hominis esculpta in petra ( a primeira noticia dun grande túmulo da Idade de Ferro coa estatua do guerreiro sobre el ) que testificat de laco in laco et inde per suos moliones firmissimos ad arca maior ad castro de Vemes et sic tornat per allios molliones et feret in fontem de mulieres deinde postea Mineo rio inter Villarino et Monte longo per ubi fortissimi divisimos cum ipsos domnos iam prefactos in illorum grande concilio sub unos? andantes, et omnia bene considerantes atque certius dividentes et omnia firmissime permanentem statuentes devenimus ad arcas maiores de Sancta Eolalia inde primitur inquoavimus. Notum die ipsas kalendas octobris discurrentes tunc era XXª post Mª […] ” (In Antonio López Ferreiro 1899 apén. Pp 184. Tomo II) LIB-057
Como se divide con la villa de Santa Comba, la de Hermigildo y la de Atáns, y cruza el [río] limia hacia Padron [aumentativo de petra], entre Mougá y Santa Comba y va a dar a la arca (cista) de tras de Limia a la casa de Dono y por sus terminos por donde encontrareis túmulos antiguos (lacos anticos, mámoas con su crater, producto de una antigua violación) y mámoas [con forma de mámula, tetilla, aún sin violar]. Un laco [túmulo violado] que está tras la Limia por donde pasa la linea divisoria que pasa por Limia y viene entre San Martiño de Caldas, y va a dar a Cimadevilla hacia otro túmulo [con su agujero de violación] mayor por su linea divisoria [ por] donde está la efigie de un hombre esculpida en piedra [o guerreiro de Rubiás, del que se conserva la cabeza tadicionalmente considerada de la estatua de [L]adrono Veroti F(ilius), existente (en el siglo XVI) en el lugar de su descubrimiento] que va haciendo testada de lago [túmulo con su agujero de violación] en lago [túmulo con su agujero de violación, al que perteneció, seguramente, la estela de Látrono] y de allí por sus mojones firmísimos a la Arca Mayor [cista sobrepuesta a otras menores que por eso se toma como referencia] al Castro de Vemes, y así se torna por otros mojones, y va a dar a una fuente de mujeres [ fuentes con folclore que tenemos muy estudiado del ciclo de Ana Manana, tres mujeres o mouras encantadas llamadas habitualmente Aureana, Laureana y Ana; lo mismo sucede con la Fonte da Moura en el Esperón] hasta terminar en el Rio Miño entre Vilariño y Montelongo, por donde hicimos una firmísima demarcación en aquel gran concilio de gente bajo unos bueyes? [López Ferreiro –y otros tras el- transcribe unos?. Pienso que el texto original pondría, seguramente, en abreviatura algo como usº andantes [una escena como la del carrito de Guimaraes],- y de conformidad con todas estas cosas, y que son deslindes ciertos, y que todo lo establecido permanece firme, finalizamos en las arcas mayores de Santa Eulalia y de allí hasta donde primeramente comenzamos la demarcación. Etc. (la paráfrasis y comentarios son del autor de este informe)
– Chámeselles Arcas por ter esta forma o dolmen privado ou non da pena ou penas sobranceiras: “[…] Invenerunt archam in ripam de Mero ubi dicent “ad canarium” et decoria (demarca) in directo de ipsa archa in directo Santo Stephano, et alia archa principalia iuxta viam de Codais, et inde ad fontem Iusteli, et decoria ad illas cercarias de bouça que dicent Tructesindi. Et tercia archa in quoto super varzinam de Bovea et decoria in ipsa barcina [la barcia, voz celta, es un terreno próximo a un río que permanece anegado y pantanoso en la época lluviosa] de Bovea. Et quarta archa in ripa de ipso río de Bovea. Et quinta archa que decoria inter Melangos et Parietes. Et sexta archa in bauza que dicent Cerquitum qui dividet inter Trius et Parietes. Et alias archas et decorias que divident inter Lemenioni et ipas Parietes et Caliobre et concludent per Fontem Bonam [una fuente con agua potable, en cambio la fonte mala, auque el agua sea cristalina, podría matar al las personas o ganado que de ellas beban] in directo usque ad ipsam archam quem primiter incepreunt inter Codais et Parietes.[…] ” (Karta de Villari de Paredes nº 129. Ano 942. Tumbo I, fols. 50r.-51r, ( Sobrado de los Monjes), in Pilar Loscertales de G. de Valdeavellano. 1976 vol. 1º. pp.161-162.).
ARCA se llama a una cista del Bronce, son enormes, le adjuntaré fotos del Xistral, se asocian a enormes cercados megalíticos de piedra en las brañas, para guardar en verano el ganado por la noche.
Coria es voz celta para el “marco puntiagudo de piedra”, Decoriar, “chantar o poner corias”, es decir colocar marcos de piedra, es el verbo que se usa para demarcar.
En Narón Terra de Trasancos, venres 29 de xuño de 2012
Asdo Andrés Pena Graña
Tecnico en Historia, Arquivo e Arqueoloxía
Addenda
Umas consideraçoes sobre a provisional lectio interpretatio de Jonh T. Koch sobre o epígrafe de Tásionos in Acta Palaeohispanica X
Palaeohispanica 9 (2009), pp. 339-351
I.S.S.N.: 1578-5386.
LOKOOBO, LACO, LAGO
[J.1.1] ‘Fonte Velha 6’ lokooboo niiraboo too a_aiai kaaltee lokoo|n ane na_kee kaakii_iin|koolobo|o ii te’-e.ro-baar|e(be)e tea|_iioonii
‘invoking the Lugoues of the Neri people, for a nobleman of the Celtae/Galatai: he rests still within; invoking every hero, the grave of Ta_iioonos has received him.
De las dos posibilidades que ofrece J. T. Coch para lokoon [J.57.1], ‘grave, funerary monument’, cf. Cisalpine lokan ‘grave’ (Todi): Indo-European _*legh- ‘lie down’. Alternatively, lokoon could mean ‘oath’, cf. Old Irish lugae (Jordán 2006), or ‘Lugus’ as an accusative singular corresponding to lokooboo.
A primeira leitura de Koch parece-nos mais segura estando na Galiza hiper documentado o costume celta de ubicar os túmulos fundacionais nas fronteiras das trebas ou toudos, “territorios políticos autônomos celtas”, llamados por los romanos ciuitates/populi y terras em la Edad Media, posibilitó la permanencia con su función de marco del túmulo fundacional “lagoa”.
A documentação alta e baixo medieval galega, utiliza profusamente monumentos megalíticos como marcos para dividir antigas propriedades deslindando zonas altas e esgrevias. As mámoas e as pedra fitas pela antiguidade e visibilidade deslindam desde tempos imemoriais os limites das diferentes demarcações locais sendo pontos de referencia favoritos dos antigos (Pena 1991, ), e empréganse, aínda hoxe, nos lindes dos nosos Concellos como marcos divisórios das parroquias
A Ilíada atribuída a Homero remonta a tradição á Idade do Bronze. Realizado nos funerais de Patroclo unha carreira de cabalos, com importantes prêmios para os mais hábeis condutores de carros: “Ensinarei-te a meta” –di Nestor– “ que facilmente se adverte; lá ergue um tronco seco que a chuva não pode apodrecer e sobressai da terra como unha vara, é o tronco duma acinheira ou dum pinheiro, diante dele há duas pedras brancas situadas a ambos os dois lados á volta do caminho, e tanto detrás como diante estendesse o terreno calcado de propósito, são essas pedras a tumba dalgum home outrora falecido ou um marco posto polos antigos, e são a meta que vos marcou o divino Aquiles, o dos pés velozes” 2.
De este período, y encuadrable en el mismo horizonte heróico indoeuropeo la tumba lokoo|n, laco, lacuna, lagoa, de un Nerio de la Galtia o Kaltia – galaico y celta son la misma palabra- llamado Tásionos , pues, sin duda, este túmulo lleva el nombre de su propietario, el muerto, y no del anónimo lapicida, que hacía, pero no firmaba, por encargo el epígrafe o la construcción funeraria.
Así el más antiguo documento de España, el Diploma Silonis Regis, sub die X Kalendas septemberes recogiendo la donación por el monarca de un Celeiro en tierras de A Mariña – hoy Celeiro de Mariñaos-, muestra la milenaria permanencia de la lacuna ou lagena, túmulo o mámoa, por su función de marco
A primeira vez que nos atopamos con esta denominación é num documen- to de ámbito galego, o mais antigo que existe en España, o Diploma SILONIS REGIS feito na ERA DCCCXIII [23 de agosto do ano 775] pelo que o Rei Silo doa um celeiro , hoje o Celeiro de Marinhaos, na Marinha Lucense, a verios monxes.
O Celeiro de Mariñaos ( do território político autónomo celta dos Namarini) toma seu nome de um almacén de alimentos onde se guardam estes em Cellae ou habitações: Cella vinaria para o vinho; panaria para o pão, etc., dispondo-se nele provisões para todo o ano. O texto latino procede da leitura directa feita pelo professor D. Manuel C. Díaz e Díaz na Antología do latín vulgar. Ed. Gredos. Madri 1974, pág. 212-213.
[…]ut darem eis locum orationi in cellario nostro qui est inter Iube et Masona, Inter ribulum Alesancia et Mera, locum que dicitur Lucis determinatum de Ipsa uilla ubi Ipse noster mellarius abitavit Espasandus, et per Illum pelagum nigrum, et iusta montem que dicitur Farum, et per Illas sasas aluas et per Illa lacuna usque in alia lacuna, et usque ad petra ficta et per illa lagenam et per ipsum uillare que cicitur Tabulata per ipsa strata qui esclude terminum: usque in locum que dicitur Arcas, et arogium que dicitur Comasio, cum omnem exitu et regressu suo, castros duos […]
para dar-lhe um lugar de oração em nosso Celeiro [hoje é o Celeiro de Marinhaos, na Mariña correspondente com a treba ou toudo dos Namarini, lucense] que esta entre o [rio] Jube e o [rio] Masma, entre o [rio] Alesancia [composto celt. ant. e indoeuropeo *Haeliso “Aliso” e o sufixo –antia “rio dos alisos”] o [rio] Mera no lugar que se chama luzes, e se determina [limita com] da uilla onde vivia nosso meleiro [apicultor] Espasante [hoje lugar de Espasante] e pelo Piago [Piélago] Negro [os piagos são charcas ou pântanos míticos, poças que comunicam com Ou Além ou Sid, e com seus seres míticos Os Mouros, todas as paróquias galegas que se apreciem algo têm ainda hoje um, se lhes conhece como ‘ou poço sem fundo’ e são muito temidos por que neles desaparecem pessoas, carros e gando] até o monte que dizem de Faro [Monte do Facho, estes fachos, eram de lenha e se usavam para vigiar o mar e avisar de perigos de invasões piráticas como as dos normandos e outros] e pelos Seixos Brancos [o seixo branco,visível até na noite fechada se usa muito para demarcar, ainda hoje quando uma estrada toca um destes seixos o marco se coloca em um lateral bem visível e segue cumprindo sua função] e pela mámoa [violada, com lacus ou buraco de violação. No texto reproduzia uma imagem com um mapa de um couto jurisdicional, onde se reproduzem estas lagoas ou mámoas demarcatorias com forma de vulcão] até outra mámoa [per Illa lacuna usque in alia lacuna] e até uma piedrafita [pos. um menhir, cerca de Padrón (A Corunha) alguns destes menhires, já de por sim demarcatorios desde tempo inmemorial foram epigrafiados com inscrições de termo no século XII] e pela lage [et per illa lagenam ] (a lage “pedra ou chanta provavelmente de uma lacuna ou mámoa” com função demarcatoria) e pelo vilar que chamam de Desiderio e pelo ribeiro que dizem de Alesanza e por outra piedrafita no monte que está sobre Taboada e pelo caminho que separa o termino até chegar a um lugar que chamam Arcas [as arcas são umas mámoas do bronze inicial], e até o arroio chamado Comasio, com todas suas saídas e giro e dois castros […] .
Verdade é que este texto, em princípio, não permitiria reconhecer o caracter da voz Laco, lacuna (lagoa), se é uma tumba (Pena 1991), ou se é um lago ou um estanque para o ganddo (dew pond).
Traballo en construcción e revisión.